SINT VITUSKERK IN WYNS De zuil in Wyns met vier historische beeldzijden van beeldend kunstenaar David van Kampen is een ode aan de geschiedenis van Wyns en belicht per zijde een tijdsperiode. Het kunstwerk staat tegenover het gerenoveerde kerkje uit ongeveer 1200, gebouwd in de periode van het tweede paneel.
Toen de Middelzee rond 1200 na Chr. met hulp van rijke kloosters werd bedijkt, slibde de Middelzee binnen honderden jaren dicht en verloren veel plaatsen de directe verbinding met de zeeën daarachter. Anno 2021 vinden in de Vituskerk diensten, voorstellingen, tentoonstellingen en trouwerijen voor de burgerlijke stand plaats. De oude kerk op de terp aan het water was altijd een belangrijke locatie voor Wyns. In de tijd dat het dorp een belangrijker plaats was dan het nu binnen de gemeente Tytsjerksteradiel en Friesland is, werd Wyns wel gezien als hoofdplaats van Oostergo.
OOSTERGO, GRAAFSCHAP
Bovenaan de zuil zijn op de tweede beeldzijde schepen te zien op een vloeiend weergegeven water. De schepen uit het achterland voeren over de toenmalige Middelzee en zijtakken langs de eilanden naar verre, vreemde landen en vervoerden naast goederen ook. Oostergo is een van de drie streken waarin de huidige provincie Friesland vroeger werd ingedeeld. Oostergo dankt de naam aan de geografische ligging aan de Middelzee. Deze zeestroom deelde anno 1200 de provincie Friesland nog in tweeën. Het oostelijk deel heette Oostergo, het westelijk deel Westergo en dan was er nog Zevenwouden dat in het zuiden en oosten tegen het huidige Flevoland en Drenthe aanlag. De kust van de zogenaamde oostelijke gouw genaamd Oostergo liep langs de plaatsen Goutum, Leeuwarden en Stiens. Het woord go komt van gouw, dat oorspronkelijk een gebied van het Frankische Rijk gebied. De Oud-Friese naam voor Oostergo was Aestergo, in modern Fries is dit Eastergoa. Of Karel de Grote zelf Oostergo als gouw heeft ingesteld is niet bekend. Vast staat dat Oostergo in de elfde eeuw al als graafschap bestond. Uit de periode dat Bruno II graaf was van het Graafschap Midden-Friesland, waartoe ook Oostergo behoorde, zijn in Dokkum munten geslagen. Die muntslag duidt er op dat Dokkum oorspronkelijk de hoofdplaats van Oostergo zal zijn geweest. Later was Oostergo een van de kwartieren van Friesland.
1224 WYNYMA WIKEREN
Het tweede paneel heeft als titel 1250 Wizene en de voorstellingen verwijzen naar de vroeger gezamenlijke bestuurders / rechters in dit gebied. De rechterlijke macht stond niet los van de bestuurlijke, maar werd gecombineerd in dezelfde figuur. Deze bestuurders kwamen voor belangrijke beslissingen en besluiten bijeen in de nu historische Wynzer kerk. In 1224 vergaderden hier zes grietmannen om het bestuursreglement vast te kunnen stellen voor het als nieuw land in gebruik te nemen zuidelijke deel van de toen al dichtgeslibde Middelzee. Een deel van dit opgestelde reglement is getiteld Wynyma Wilkeren, in modern Nederlands de keuren van Wyns. Een keur is een verordening, een verzameling regels of handvest. Iedere grietman had een afschrift van de Wynyma Wilkeren. Het origineel lag veilig in het Klooster Bethlehem, ook bekend als Bartlehiem onder Oudkerk of Aldtsjerk, aan de Dokkumer Ee. Het in ca. 1163 vanuit Klooster Mariëngaarde gestichte nonnenklooster Bethlehem of priorij van Premonstratenzer vrouwen in Bartlehiem is na 1580 afgebroken. Wel zijn er bij de archeologische opgravingen op die locatie nog diverse sporen van dit voormalige vrouwenklooster gevonden en verschillende sacrale en wereldse voorwerpen. Het Observeum aan de Menno van Coehoornweg 9 in Burgum heeft een aantal van de aan Klooster Bethlehem gerelateerde objecten in de collectie. Een deel van die archeologische vondsten heeft een plaats in de vaste opstelling van het museumdeel van het Observeum. De naam Observeum is een samenvoeging van Streekmuseum en (Volks-)sterrenwacht of Observatorium.
1250 WINEZE
In de tweede voorstelling 1250 Wineze is de rechtspraak afgebeeld. De kling van het grote zwaard diagonaal door de voorstelling heen illustreert dit doeltreffend. In het midden spreken de grietmannen recht, in die tijd was de rechtspraak in hun handen. Naast het zwaard is de galg afgebeeld die alleen gebruikt wordt voor zware vergrijpen als afschrikweekend voorbeeld om het gedrag van de veroordeelde niet na te volgen. Er is een beeld van een persoon die ‘hoera, ik ben vrijgesproken’ uitdrukt als symbool voor vrijspraak. De weegschaal is altijd in beweging. Maar de geschiedenis wordt schriftelijk vastgelegd. We zullen er nog van horen. Naast de kling is onderaan een weegschaal te zien zoals Vrouwe Justitia ook het attribuut draagt als symbool voor goed en kwaad of het recht afwegen. Op dezelfde beeldzijde is te zien welke hoge status de grietman in deze periode genoot en op hoeveel afstand hij staat ten opzichte van anderen. Zijn ‘vanzelfsprekende’ gezagspositie en monopolie in de grietenij typeerden deze tijdsperiode. Er wordt onderdanig en bang betaald wat hij vraagt of misschien wel overvraagt en afdwingt.
TEKST EN FOTO’S Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk
3 Kunstwerk ZUIL, details uit zijde II Wineze (Wyns), 1979 van David van Kampen
