...altyd nijsgjirrich!

Erfgoed in de Trynwâlden, nr. 53. Transformator- of elektriciteitshuisjes

Erfgoed in de Trynwâlden, nr. 53. Transformator- of elektriciteitshuisjes in Gytsjerk, Oentsjerk en Mûnein. Oktober is de Maand van de Geschiedenis en geschiedenis is overal om ons heen. In de Trynwâlden staan verschillende transformatorhuisjes, kortweg trafo’s, of elektriciteitshuisjes met bordjes, schilden en symbolen die verwijzen naar de huidige en historische energieleveranciers en de elektriciteit. Daarnaast zijn de trafo’s kleine karakteristieke bouwwerken die nu niet meer in die vorm gebouwd worden

Transformatorzuilen
De transformator in het elektriciteitshuisje zet elektriciteit met middenspanning, meestal 10 kilovolt, om in laagspanning van 230 volt, dat is de spanning op de stopcontacten thuis. Transformatorhuisjes hadden vroeger de vorm van een hoge zuil. De ronde monumentale transformatorzuilen werden als aanplakzuil verhuurd en bepaalden mede het straatbeeld van de stad waar ik opgroeide. Er zijn in verschillende steden nog een aantal van die zuilen bewaard. Als ik ze zie, herinner ik me de oude affiches voor theater, film, muziek, exposities en allerlei producten. Ik zag ze als kind uit de elektrische tram waarmee we naar school gingen en tijdens wandelingen of fietstochten door de stad waarbij de zuilen kleurrijke ijkpunten waren. Voor de veiligheid koos men later voor stevige bakstenen transformatorhuisjes. Die gebouwtjes zonder ramen en met een zware stalen toegangsdeur hadden een heel andere uistraling. Er hingen schildjes of borden op, geen feestelijke affiches met mooie beelden en gevarieerde typografie.
Pleinhuisje
Op het met bomen omgeven plein waaraan ik als klein kind opgroeide stond een stenen elektriciteitshuisje. Wij, kinderen, vonden ons pleinhuisje geheimzinnig. Het was raar dat er niemand woonde of kwam. Je kon het huisje vanuit ons huis zien, het bleef er maar stil. Er hing een bepaalde sfeer omheen, volwassenen vonden het beter om er niet te dicht bij te komen, maar wij kaatsten de bal tegen de muren of de deur, ik hoor het geluid nog. Ik ben er toen ik iets ouder was eens opgeklommen om te kijken of er echt niemand binnen was. Het bleef een raadsel wat er binnen gebeurde, misschien dank ik aan die ervaring mijn fascinatie voor die kleine bouwwerkjes. Toen we op school eens een huisje mochten tekenen, tekende ik dat huisje. Mijn schooljuf vond het een schuurtje en geen huis, daarmee vulde ze voor mij in wat ik had willen weergeven. Een schuurdeur kierde voor mij, daarin kon je zien wat er gebeurde, of er was een raampje waar je net bij kon. Het mooie aan het elektriciteitshuisje was dat je je van alles kon voorstellen in dat huisje. Het stond voor een andere wereld, iets dat nog niet in kaart gebracht was, maar ruimte liet voor de verbeelding. Leg dat als zesjarige maar eens uit. Decennia later trof ik haar weer. De al lang gepensioneerde schooljuf vertelde me dat ze nog een tekening van mij had, die haar nog boeide omdat het nooit doorsnee was wat ik tekende.
Monumentaal of compact
Bedrijven gebruikten hun eigen standaardontwerpen voor de elektriciteitshuisjes, veelal van de hand van bekende architecten. De verschillende stenen transformatorgebouwtjes weerspiegelen daardoor vaak de bouwstijl van de tijd waarin ze zijn gebouwd. Een aantal van die stenen transformatorhuisje is zelfs rijksmonument geworden. De nieuwste transformatorhuisjes zijn veel compacter dan de vroegere en meer standaard voorzieningen. Anno 2022 wordt gebruik gemaakt van op grotere schaal geprefabriceerd betonnen omkastingen. Hierdoor is de afmeting van het bouwsel steeds kleiner geworden, met als extra voordeel voor de eigenaren dat er geen bouwvergunning meer nodig is om het transformatorbouwsel te plaatsen.
Trafo’s in Trynwâlden
In de Trynwâlden staan ook verschillende bakstenen trafo’s met kleine hoge vensters, een of meer stalen deuren, al of niet met een uitstekende drempel en met een dak met pannen. Deze bouwwerken met ook blinde muren en bijvoorbeeld roosters zijn verspreid over de dorpen. Er staat er bijvoorbeeld een aan het eind van de Singel bij een boerderij in de Gytsjerker Hoeke. Een andere, met plat dak, is te vinden in Oentsjerk en staat aan het smalle straatje bij een brugje naar het bospad langs de achterzijde van Heemstra State. Net voorbij de klok op het plein in Mûnein staat een smaller transformatorhuisje met mooi gemetselde top en naar verhouding een hoog dak. De elektriciteitshuisjes vallen niet meteen op omdat ze bijna opgaan in de omgeving en voor een deel zijn omgeven met groen.
Bliksemicoon
Dichterbij zijn op de deur en ook wel op de gevel van de transformatorhuisjes meerdere schilden en bordjes of gevelstenen met informatie bevestigd. In Oentsjerk is de geelgekleurde driehoek met de zwarte bliksemschicht te zien, daaronder staat op een witte rechthoek in zwart de waarschuwing HOGE SPANNING LEVENSGEVAARLIJK. In Mûnein is alleen de oudere staande rechthoek van beton te zien met daarop hetzelfde bliksemsymbool en dezelfde tekst boven en onder het symbool. Op het Transformatorhuisje in Gytsjerk prijken ze beide. Aan de Boskwei in Readtsjerk staat niet ver van de Trochreed ook een trafo. Het is een modernere variant en op dit compact metalen vierkante lage bouwsel van staal met roosters prijkt op de lage deur de gele bliksemdriehoek en tekstuele waarschuwing voor hoge spanning. Dit lage kastje valt minder op dan de oudere stenen transformatorhuisjes die er alle drie anders uitzien.

Tekst en foto’s Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk.
1 Elektriciteitshuisje, Mûnein, nabij het plein met de klok.
2 Trafohuisje met twee deuren, Gytsjerkerhoek, eind Singel.
3 Transformatorhuisje, Oentsjerk nabij Heemstrastate.

0 van 0