Vorig jaar onthulde Jeroen Gebben, de burgemeester van Tytsjerksteradiel in de stoep bij de tandartsenpraktijk Trynwâlden op initiatief van Dorpsbelang Gytsjerk op 27 januari 2022 de tot nu toe enige struikelsteen in onze gemeente Tytsjerksteradiel. Op 14 april jl., de dag voor de Friese Bevrijdingsdag heeft hij bij de adopteer een monumentbijeenkomst door obs het Partoer in Burgum over het belang van vrijheid gesproken. In Gytsjerk is de stroffelstien mede een tastbare aanleiding om over vrijheid te spreken.
Canterlandse weg 5
Een Stolperstein, in Fries stroffelstien en in Nederlands struikelsteen, is een gedenkteken voor mensen die door de nazi’s zijn verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven. De stenen herinneren aan Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova’s getuigen en gehandicapten. De stroffelstien ligt in het trottoir voor de laatste vrij gekozen verblijfplaats, in Gytsjerk de Canterlandse weg 5 de laatste woonplaats van de op 7 maart 1920 in Breslau (Polen) geboren Franz Wagner. Nadat Wagner in 1939 naar Nederland was gevlucht woonde en werkte hij bij smid Klaas Olijnsma. Hij is daar in 1942 opgepakt. Bij zijn stroffelstien is een extra QR-code steen geplaatst van gelijke grootte als de gedenksteen. De code geeft toegang tot een korte film van RTV Kanaal 30 (nu RTVNOF) over de herdenking op 27 januari 2020 en de stroffelstien waarmee hij herdacht wordt met de volgende woorden:
HIER WOONDE
FRANZ WAGNER
GEB. 1920
GEDEPORTEERD 1942
VERMOORD 30.9.1942
AUSCHWITZ
Herdenking en teken voor de toekomst
Helaas viel de plaatsing van deze stroffelstien in coronatijd en kon de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, bedenker van het project Stroffelstien daarom niet bij de steenlegging aanwezig zijn. Tijdens de plechtigheid sprak Lucas Talsma, voorzitter van Doarpsbelang Gytsjerk. Het idee voor plaatsing van stroffelstien kwam op tijdens de herdenking bij 75 jaar bevrijding van Auschwitz met het tijdelijke monument Levenslicht, lichtgevende stenen, ontworpen door Daan Roosegaarde. Talsma vertelde dat de stroffelstien in Gytsjerk de Holocaust ook zichtbaar maakt voor jongere generaties in eigen dorp en mede een teken is voor de toekomst: “een georganiseerde vernietiging van mensenlevens mag nooit weer gebeuren.” Als tweede kwam Jelte Olijnsma, zoon van smid Klaas Olijnsma naar voren. Jelte had Franz Wagner nog persoonlijk gekend en mocht in het perk met de boom achter de stroffelstien een zwart-wit fotoportret onthullen van oud-Giekerker Franz Wagner. Daarna is de stroffelstien onthuld en heeft Bram Houtkruijer, die als 4-jarig Joods jongetje in de oorlog ondergedoken is geweest in Gytsjerk, als eerste een klein steentje bij de struikelsteen gelegd. De andere aanwezigen volgden zijn voorbeeld.
Smederij Olijnsma
De smederij van smid Klaas Olijnsma lag aan de Canterlandseweg 5, waar later een gelijknamige garage voor in de plaats kwam en nu de Tandartspraktijk is gevestigd. Klaas Olijnsma kreeg via de Leeuwarder ijzerhandelaar Cohen regelmatig aanvragen van Duitse joden om bij hem het smidsvak te leren. Met hun bij Olijnsma opgedane werkervaring vertrokken zij naar Palestina (het latere Israël) om daar nederzettingen te stichten. Zij werden met vele andere joden de Palestina-pioniers genoemd. Franz Wagner hoorde tot de groep die om deze reden bij “Klaas Smid” in de leer ging. Ondanks meerdere waarschuwingen van plaatselijke politieagenten om te vluchten en onder te duiken, bleef Franz dagelijks werken in de smederij. De droom van Franz Wagner om pionier te worden in Palestina werd nooit werkelijkheid. In plaats daarvan werd hij in Gytsjerk opgepakt en daarna naar Auschwitz afgevoerd en in 1942 vermoord
Demnig, 50 jaar na 1942
Op 16 december 1992 was het vijftig jaar geleden dat Heinrich Himmler het bevel uitvaardigde tot deportatie van duizend Roma en Sinti. Die dag plaatste Demnig voor het stadhuis van zijn woonplaats Keulen een steen met een messing plaatje waarin de eerste regels van dit bevel waren geslagen. Op 4 januari 1995 plaatste hij in Keulen de eerste Stolpersteine, nog zonder toestemming van de autoriteiten. In mei 1996 plaatste hij, eveneens zonder toestemming, 51 Stolpersteine in de Oranienstraße in Berlin-Kreuzberg. Sinds januari 2015 wordt het project georganiseerd door de stichting Spuren – Gunter Demnig. Deze zal het project voortzetten als Gunter Demnig daar niet meer toe in staat zal zijn Vanaf 2000 worden de Stolpersteine in Duitsland met ambtelijke vergunningen geplaatst. Demnig maakte alle stenen met de hand en plaatste ze ook zelf. Sinds 2005 ondersteunen de met hem bevriende beeldhouwer Michael Friedrichs-Friedländer en twee andere ontwerpers hem hierbij en worden sinds 2021 ook Stolpersteine gemaakt bij het Goethe Instituut aan de Herengracht in Amsterdam (eind 2022 waren hier 2500 Stolpersteine gemaakt). Demnig plaatst de eerste Stolpersteine in een gemeente nog altijd bij voorkeur zelf, volgende worden in overleg door andere betrokkenen geplaatst. De eerste zestien Stolpersteine in Nederland zijn op 29 november 2007 op zes locaties in de oude kern van Borne geplaatst. Anno 2023 liggen er in Europa bijna 100.000 in zeker dertig landen.
Foto’s
1. Franz Wagner Stolperstein, Stroffelstien, struikelsteen, Canterlandseweg 5, Gytsjerk
(Meer informatie op www.stolpersteine.eu en stichting-stolpersteine.nl).
2. Franz Wagner Stolperstein en fotoportret, (foto Francisco Peralta Torrejón, CCSA 4.0)
3. Stolperstein en QR-code in stoep, Gytsjerk, (foto Francisco Peralta Torrejón, CCSA 4.0)
Tekst Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk voor Trynwâlden online
