Buitenplaats de Klinze heeft een karakteristiek hoofdgebouw met midden in de symmetrische gevel een rond dakvenster in een driehoekig fronton. In de bouwkunde heet dit rondlicht een oeil de boeuf, Frans voor het oog van de os, ossenoog. Dit type raam is voor het eerst toegepast in de zeventiende eeuw.
FRANCOIS MANSART
Buitenplaats de Klinze beslaat de nummers 32 tot en met 36 aan de Van Sminiaweg. Vanaf deze weg loopt een met bomen omzoomde oprijlaan recht naar het statige hoofdgebouw en Rijksmonument De Klinze toe. De in een fraai park gelegen state is gedekt met een Franse of Mansardekap. Beide bouwkundige namen verwijzen naar de zeventiende eeuwse Franse bouwmeester François Mansart (1598-1666). Zijn Mansardekap is een type zadeldak dat ook bekend is onder de aan de vorm ontleende naam gebroken kap. Met de Mansardekap kon een grotere zolderverdieping gerealiseerd worden. Het onderste gedeelte van het dak is steiler dan het plattere bovenste deel en dit geeft het Mansardedak de typerende vorm. De geknikte vorm van het dak is goed af te lezen aan de contour van de zijgevels van De Klinze. In de Mansardekappen zijn voor het eerst de zogenoemde oeil de boeuf dakvensters toegepast om daglicht toe te laten in de ruimte onder de kap.
ZESRUITER, EENRUITER
Een oeil de boeuf heeft een ronde, ovale of achthoekige vorm en is binnen de architectuur aangebracht op plekken waar weinig ruimte is voor een raam. Deze ramen komen voor in gewelven, zolderingen of, zoals de ronde oeil de boeuf in De Klinze, in frontons. In de bouwkunde is een fronton een al of niet gebroken driehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel, venster of ingang. In de Klinze bevindt de oeil de boeuf zich middenin het gesloten driehoekig fronton voor het dak. Dit type dakvenster is ook bekend onder de Latijnse naam occulus dat oog betekent. In 17e-eeuwse panden heeft dit type raam vaak een zandstenen omlijsting, maar het huidige fronton met dakvenster en bijbehorende versiering op de Klinze dateert van de twintigste eeuw. Het ronde dakraam van De Klinze heeft geen roedenverdeling en is een eenruiter. De ononderbroken ronde oog of ossenoogvorm komt goed uit binnen de strakke contour van het geometrische fronton. Eerder had dit raam wel roeden. Op foto’s uit de jaren zestig van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE), staat voor de Klinze een beeld dat is gemaakt door de tuinman en bevlogen amateurbeeldhouwer Wilstra. Daarachter is het hoofdgebouw te zien met in die tijd een zesruiter als oeil de boeuf. De roedenverdeling van het dakvenster lijkt op een grafische raster waardoor de contour van het ronde oog minder opvalt dan nu.
ANDERE GEVEL
De Klinze heeft een symmetrisch aanzien. In de zeven traveeën brede voorgevel trekt de naar voren uitspringende middenpartij de aandacht. De entree ligt in dit zogenaamde middenrisaliet van drie traveeën en is gevat tussen twee veelhoekige okerkleurige zuilen met panelen. De zuilen zijn bekroond met een driehoekig fronton van roze hout, met in het midden het door decoratieve festoenen omkranste oeil de boeuf. Net als in de klassieke Griekse en Romeinse bouwkunst is in de neoclassicistische bouwkunst het fronton in de voorgevel toegepast om de ingangspartij te benadrukken. De Klinze was bijna drie eeuwen in bezit van de adellijke familie van Sminia. Arent Johannes van Sminia gaf in 1877, na ruim twee eeuwen het pand een heel ander aanzien. Op prentbriefkaarten van eind negentiende tot midden twintigste eeuw zijn de muren gepleisterd, het dak verlaagd en de vensters voorzien van nieuwe roedenverdeling en eclectisch lijstwerk, in het middenrisaliet is er een aanbouw, het originele fronton moest wijken voor een kroonlijst. Freule Tjallinga was de laatste Van Sminia die op De Klinze woonde en heeft in 1966 de Klinze in deze verbouwde staat verkocht. De nieuwe eigenaar, de Leeuwarder bouwondernemer Jan Martens liet datzelfde jaar een omvangrijke restauratie uitvoeren. Onder Leeuwarder architect Zuidema zijn de meeste van de toen 89 jaar geleden aangebrachte veranderingen ongedaan gemaakt. Zuidema heeft de pleisterlaag verwijderd maar handhaafde het sierlijstwerk rondom de vensters. De aanbouw aan de middenpartij verdween weer, nu ten gunste van het nieuwe fronton waarmee het pand weer een meer op de historische façade lijkend aanzien kreeg. In deze staat en met de later gerestaureerde Roodbaard parktuinaanleg is Buitenplaats de Klinze een Rijksmonumentencomplex geworden, het omvat naast het hoofdgebouw, het park met lanen en tuinsieraden als een brug en diverse hekken en bijgebouwen. Diverse zichtlijnen leiden de blik naar het hoofdgebouw met het typerende fronton met oeil de boeuf.
TEKST
Trynwâldster Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk
FOTO’S
1. De Klinze, driehoekig fronton met rond Oeil de boeuf, eenruiter (foto Gerhild van Rooij, 2022)
2. De Klinze gevel met oeil de boeuf, zesruiter, op voorgrond links beeld gemaakt door tuinman Wilstra (zwart-witfoto RCE, jaren’60)
3. De Klinze met vaste open zonnekappen en Oeil de Boeuf eeruiter (foto RCE,. Peter van de Wielen, 2015)
4. De Klinze, detail van pilaar, drager van fronton (foto, Gerhild van Rooij, 2022)
5. De Klinze in Oudkerk, met aanbouw en zonder fronton (ingekleurde prentbriefkaart uit 1922)
(Klik op onderstaande foto voor een vergroting en het bepalen van de snelheid op tablet en computer.)
