Op het kerkhof bij de NH Kerk aan de Canterlandseweg staat een opvallend grafmonument ter herinnering aan Limburgse evacués die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Gytsjerk kwamen. Het meerdelige monument uit 1995 is een strak ontwerp van de Gytsjerker kunstenaar-vormgever Klaas Bokma en in opdracht van de Vereniging van Dorpsbelangen Gytsjerk gemaakt.
BETON
Het monument voor de Limburgse evacués staat op een mooi rechthoekig perk op de hoek van een van de grafvelden bij de kerk. Links en achter deze hoek loopt een pad waarachter aan beide kanten een strak gesnoeide hoge haag staat. Rondom het monument werden keistenen en grind uit de Maas gelegd, die speciaal voor dit doel naar Gytsjerk zijn overgebracht. Het monument is uitgevoerd in beton. Alle contouren en lijnen van het monument komen door de grijze kleur het jaar rond goed uit tegen de haag en ook tegen de ondergrond van lichte keitjes. Uit alle details en het tot stand komen van het hele monument spreekt zorg. Circa zestig Limburgers kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Friesland. Ze moesten vluchten omdat zij thuis teveel gevaar liepen. Ze reisden met de trein of maakten de lange reis te voet, vaak met karren. De evacués werden na aankomst in de Trynwâlden begripvol ontvangen. Dat is een geschenk voor het leven.
STAKETSEL-BOMEN
Aan de achterzijde van het grafmonumentperk stijgen vier identieke staketsels op. Bokma beeldde met die identieke vormen vier verdorde bomen uit als symbool voor de dood. De bomen bestaan alle vier uit een hoog taps oplopend deel met geknakte of afgebogen puntig deel aan de bovenzijde, daaronder een vergelijkbaar iets groter puntig diagonaal omhoog stekende punt en daaronder, ter hoogte van het midden van de boom, een recht naar voren toe gericht uitsteeksels. De boomvormen staan in paren naar elkaar gespiegeld. De bovenzijde van de onderste vertakking staan op gelijke hoogte horizontaal in elkaars verlengde, waardoor ze bijna een poort of hemelpoort vormen. De zes eenzijdige uitsteeksels van elk paar lijken naar elkaar te reiken, in tegenstelling tot de gladde buitenzijde van de bomen waarin alle zijwaarts gerichte beweging ontbreekt. Die gladde zijde van de taps toelopende hoofdvorm lijkt van alles afgesneden te zijn. De buitenwereld biedt geen houvast, het laatste houvast bevindt zich in een binnenwereld of is ongrijpbaar geworden als leven dat ontsnapt. Tijdens de gedwongen vlucht uit het Limburgse Gennep werd Maria de Heuij, geboren op 13 oktober 1944 zo ernstig ziek dat ze kort na aankomst en pas enkele maanden oud op 23 januari 1945 in Gytsjerk is overleden.
IN EEN HOEKJE
In 1945 is in een hoek van de begraafplaats een eenvoudige van een kruis voorziene steen geplaatst voor het Limburgse meisje. Een Rooms-katholieke geestelijke had de grond, waarin het grafje was gedolven volgens gebruik gewijd. Enkele dagen later volgde de begrafenis. Naast dit gewijde plekje werd de door verdrinking om het leven gekomen zevenjarige Maria Derks uit Gennep begraven. Zij is na de bevrijding herbegraven in Gennep. De familie van der Heuij koos het graf in Gytsjerk als definitieve laatste rustplaats voor hun dochter, mede uit dankbaarheid voor de wijze, waarop ze hier als gezin waren ontvangen en verzorgd.
FOLKERT DE VRIES
In 1994, vijftig jaar later, heeft oud-Gytsjerker Folkert de Vries uit Zwijndrecht bij Dorpsbelang te Gytsjerk aandacht gevraagd voor dit hoekje met een kindergrafje. Dit heeft er toe geleid dat Dorpsbelangen in actie is gekomen. Een jaar later was er een grafmonument gerealiseerd in de vorm van een monumentaal kunstwerk. Dorpsbelang werkte samen met de Kerkvoogdij van de N.H. Kerk en had de Gytsjerker kunstenaar Klaas Bokma opdracht gegeven een ontwerp te maken. Dankzij financiële bijdragen van de gemeente Gennep, de gemeente Tytsjerksteradiel, enkele particulieren, een bankinstelling en spontane bijdrage van schoolkinderen kon dit gerealiseerd worden. Schoolkinderen zijn nog altijd betrokken bij het monument. De christelijke en openbare school in Gytsjerk hebben samen het monument geadopteerd en vertellen steeds weer het indringende verhaal achter dit monument. Zulke waargebeurde verhalen uit het verleden kunnen ook helpen om om van gedachten te wisselen over evacués in onze tijd. Niemand vlucht zomaar.
SYMBOLEN
Het grafmonument is in de eerste plaats opgericht ter herinnering aan Maria van de Heuij, een van de circa zestig evacués uit Limburg die op 22 januari 1945 in Gytsjerk arriveerden, met circa tien evacués uit Arnhem. Het monument staat ook voor het leed van al die evacués waaronder de evacués die hier zijn overleden en een anoniem graf kregen op het kerkhof. Met het monument worden ook zij herinnerd. Voor de gestileerde verdorde bomen staan twee schuin omhoog geplaatste rechthoeken, die beide tussen twee ronde platen zijn geklemd. Op het eerste gezicht doen ze denken aan platte lijkbaren, maar volgens de kunstenaar zijn het karren waarmee mensen wegvluchtten of op zoek gingen naar voedsel. Klaas Bokma heeft deze vorm gekozen, omdat dit vervoermiddel werd gebruikt door een deel van de Limburgse evacués die tijdens de Tweede Wereldoorlog noodgedwongen naar Gytsjerk kwamen en onderdak vonden bij de bewoners van het dorp. De eerste steen is de originele steen voor Maria, de tweede steen staat op de plaats waar het verdronken meisje haar eerste graf had. Op de platen van de karren staat een kruis. Dit christelijk symbool herinnert tevens aan het offer dat de oorlogsslachtoffers brachten voor een leven in vrijheid. Tussen de karren staat een smalle stenen plaat met een toegankelijk gedicht van kunstenaar Klaas Bokma.
MONUMENT
Op de stenen plaat links staat een breed kruis op een lijn die aan het dak van een kapel herinnert, daaronder staat:
‘HIER RUST
ONZE LIEVELING
MARIA V.D. HEUIJ,
GEBOREN TE GENNEP
13-10-1944,
OVERL. TE GIEKERK
23-1-1945.’
In het midden (tussen de karren) staat een smallere plaat met de drie coupletten van het gedicht van kunstenaar Klaas Bokma en de datum van de onthulling:
‘1940 – 1945
OORLOG SLACHTOFFERT
LOUTER SLACHTOFFERS
DODE EN LEVENDE
LITTEKENS BLIJVEN
OORLOG NEEMT OFFER
LOUTER OFFERS
DOOD OF LEVEND
LITTEKENS BLIJVEN
VREDE VERGT OFFERS
LOUTER OFFERS
LITTEKENS BLIJVEN
LITTEKENS VERDWIJNEN
GENNEP GYTSJERK
4 MEI 1995’.
Op de rechterplaat zijn een kruis, vredesduif met olijftak en wereldbol afgebeeld en de tekst.
‘DE OUDSTE LEERLINGEN VAN DE BASISSCHOLEN ICHTUS
& THRIMWALDA DRAGEN DE ZORG VOOR DIT MONUMENT’.
FOTO’S
1 Gedicht van Klaas Bokma op zijn monument voor evacués, Canterlandseweg, Gytsjerk.
2 Herdenking met adoptieleerlingen bij monument voor evacués (foto Fries Verzetsmuseum)
3 Monument voor evacués uit 1995, Canterlandseweg, Gytsjerk (foto Keunstwurk).
Gerhild van Rooij, cultuurpublicist uit de Trynwâlden
