Melkbussen in de openbare ruimte staan er vaak als sierobject. Ze hebben een andere bestemming dan de oorspronkelijke. In de openbare ruimte van de dorpen Readtsjerk en Ryptsjerk liggen melkbussen op palen, ze hebben een nieuwe bestemming gekregen.
Kleurrijke melkbus in Readtsjerk
Het dorp Readtsjerk ligt aan het uiteinde van de Trynwâlden en valt als enige Trynwâldendorp gedeeltelijk onder gemeente Dantumadiel. Aan de landelijk gelegen Dr. Kylstraweg trekt een kleurrijke melkbus op een lage paal al van ver de aandacht. De melkbus is rondom beschilderd en een beeldmerk voor het daar gevestigde veeteeltbedrijf. Op de naar de weg toegekeerde melkbusdeksel staat aan de bovenkant van de ronde dekselring FAM / J. VONK, aan de onderkant van de ring ROODKERK en op de overdwarse dekselgreep daartussen DR. KYLSTRAWEG. De bus ligt en is van de weg afgezien aan de bovenhelft lichtblauw inclusief de deksel en de andere helft van de melkbus en deksel zijn groen. Het blauw en groen staat voor de lucht en het weiland, die ook achter het hek waarvoor de melkbus is opgesteld te zien is. Aan de rechterkant van de bus domineert een tractor de weide en aan de linkerkant van de bus is een grazende koe geschilderd, passend bij een veeteeltbedrijf en de oude, agrarische omgeving.
Ryptsjerk, ijzeren melkbussen boven water
Vroeger stonden bij veeteeltbedrijven als van familiebedrijf Vonk melkbussen langs de weg of vaart. De oorspronkelijk ijzeren melkbus van meestal 20, 30 of 40 liter dankt de naam aan de verse melk die erin werd bewaard en vervoerd. Na het melken van de koeien werd de melk via een teems of melkzeef in de melkbussen gegoten. Daarna werden de melkbussen aan de kant van de weg of het water gezet, een bus van veertig liter woog 40 kilo. De bussen werden opgehaald door de melkrijder of de melkvaarder, die de melk op de platte melkkar of in de melkpraam tilde, naar de fabriek bracht en de bussen daar loste. In verband met de hygiëne van de verse melk gebeurde dit tweemaal per dag, behalve op zondag. In het Trynwâldendorp Ryptsjerk in gemeente Tytsjerksteradiel liggen in het broedseizoen twee zulke ijzeren melkbussen boven op een paal in de Ryptsjerksterfeart. De roestige bussen zijn nestplaatsen voor de dorpseenden van Ryptsjerk en verbonden met de agrarisch bedrijfsgeschiedenis van het dorp. *
Aluminium melkbussen en melkkoeltanks
Vroeger moest alle roest van de ijzeren melkbussen worden afgeschuurd. Na de Tweede Wereldoorlog werden de ijzeren melkbussen steeds vaker vervangen door lichtere aluminium melkbussen. Het scheelde fysiek zwaar werk, aluminium roest niet. Het geluid van rammelende aluminium bussen tijdens het vervoer op platte wagens was minder luid dan van de oude ijzeren bussen. Wel waaiden de bussen makkelijker tegen elkaar of zelfs van de van de wagen en vielen ze eerder van de bussenband in de melkfabriek. Het bleef een uitdaging om verzuring van de melk te voorkomen. Er werd wel een rond gebogen koperen buis met gaatjes rond de bovenkant van de bus gehangen, waar dan kraanwater doorstroomde om de melk en bus enigszins te koelen. Toch was de melk op het dagen vaak al verzuurd bij aankomst in de fabriek. In 1962 werd onderzoek gedaan naar het bewaren van melk in een gekoelde melktank. Nog geen tien jaar later, in 1973, melkte een kwart van de Nederlandse melkveehouders in zo’n melktank. Anno 2023 wordt de in een melkkoeltank bewaarde melk opgehaald door een RMO of melkontvangst chauffeur. In het tanklokaal begint de RMO-chauffeur met het controleren van de melktemperatuur, de melkkleur en geur voordat de laadslang mag worden aangesloten en een melkmonster wordt genomen. Dit monsterpotje wordt in een chipwriter geplaats en door parameters uitgelezen, na dit proces start de pomp automatisch en begint het laden.
Oorspronkelijke vorm
De melkbus in Ryptsjerk is een opnieuw vormgegeven object met behoud van de oorspronkelijke vorm, zoals binnen de beeldende kunst en vormgeving vaker voorkomt. Tegelijk is die op zijn kant geplaatste traditionele melkbus een voorbeeld van hergebruik. Het past bij verantwoordelijkheid nemen om het milieu niet onnodig te belasten door oude nog bruikbare objecten niet steeds weer te vervangen voor nieuwere versies. In de gewenste circulaire economie staat hergebruik voor het opnieuw gebruiken van een compleet voorwerp, al dan niet voor een ander doel, zoals de beschreven melkbussen in Readtsjerk in Ryptsjerk.
*zie https://www.trynwalden.nl/nieuws/2023/02/erfgoed-in-de-trynwalden-nr-60-dorpseenden-in-ryptsjerk/
Tekst Trynwâldster Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk
Foto’s Gerhild van Rooij
1. Beschilderde siermelkbus op metalen paal in Readtsjerk bij veeteeltbedrijf Vonk, op de zijkant een tractor in gestileerd landschap.
2. Idem met op de zijkant een koe in gestileerd landschap.
3. Nestplaats voor dorpseenden in de vorm van aaneengebonden historische ijzeren melkbussen op houten paal in de Ryptsjerkervaart in Ryptsjerk.
