...altyd nijsgjirrich!

In de Trynwâlden nr. 84. Omgekeerd kelkglas op uilenbord in de Fryske Wâlden.

Veel boerderijen in Fryslân hebben streekeigen uilenborden of ûleboerden. Onze regio de Trynwâlden maakt deel uit van de Fryske Wâlden, het woudengebied dat het oosten en zuiden van Fryslân beslaat. Hier wordt het uilenbord van de Fryske Wâlden gevoerd, met boven in de opengewerkte makelaar een omgekeerde glaskelk op voet.

Agrarisch symbool
Dakbedekkers en timmermannen bewaarden voorbeelden en tekeningen van de door vaste symbolen en vormen gekenmerkte uilenborden van de streek. Ze maakten de originele versies met de hand uit houten planken en later ook van houtachtig plaatmateriaal. Tegenwoordig worden er steeds meer uilenborden gemaakt van hoogwaardige kunststof, omdat dit minder onderhoud nodig heeft dan hout of plaatmateriaal. Uilenborden bestonden oorspronkelijk uit driehoekige borden en beschermden de uiteinden van de nokbalk of nokvorst tegen inregenen. De driehoekige borden werden en worden tegen de nok en twee hoekkepers geplaatst. Een hoekkeper, hoekspar, graatbalk of graatstar is de snijlijn of dakrib van twee met riet of pannen gedekte dakschilden die elkaar onder een uitspringende hoek snijden. De Friese uilenborden kregen later de kenmerkende geveltekens in de vorm van de opengewerkte makelaar en twee zwanen. Die versierde borden worden net als de driehoekige borden zonder ornamenten uilenborden genoemd.

Uilengat of ûlegat
Als schuur nok afsluitende versiering zijn uilenborden met zwanen op Friese boerderijen symbool voor de Friese agrarische cultuur. De uilenborden op de dakconstructie danken hun naam aan het zogenoemde ronde uilengat, in Frysk ûlegat, onder in de driehoek. Het uilengat is een luchtgat of vlieggat. Uilen, meest kerkuilen of steenuilen, vlogen door dit gat boerderij in en uit. Uilen waren zeer welkome jagers op muizen. Ze verminderden het aantal muizen op natuurlijke wijze waardoor de oogst beschermd werd tegen vraat en het uilengat zorgde voor verse luchtdoorstroom. Het ronde uilengat in het uilenbord van de Fryske Wâlden is wit omrand en wordt horizontaal en verticaal in vieren gedeeld door witte balkjes. Op, en deels over het donkergroene driehoekige deel van het uilenbord is de meestal opengewerkte witte makelaar geplaatst, een in het midden rechtopstaande balk. De driehoek is aan beide binnenzijden afgezet met witte accoladevormige sierrand, onder groene afdeklatten. Het punt waarop de makelaar op de driehoek valt, loopt meestal achter de afdeklat langs, maar kan er ook als geheel overheen vallen.

Zwanen of swannehalsen
Het uilenbord wordt soms wel zwanenbord genoemd, naar de zwanen naast de makelaar. Zwanen waren bekende vogels in Fryslân. Op de uilenborden in de Fryske Wâlden hebben de vogels een kleine kuifveer op de kop en houden ze hun hals onderaan ingetrokken, waarna ze daarboven naar voren buigen waardoor een s-vorm ontstaat. De punt van de roodgekleurde snavel is in de borstveren gestoken. Deze platte borstbeelden van zwanen heten in het Fries swannehalsen en stellen knobbelzwanen voor, de enige zwanensoort die de hals in de sierlijke S-vorm kan buigen. De zwanen verheffen zich ruggelings van elkaar vanaf de deklat van het driehoekbord en raken met een deel van de achterzijde van hun hals de makelaar. Ze vormen elkaars spiegelbeeld.

Kelkglas, zandloper en drieklaverblad
De bovenste opening in de makelaar is het glas. De omgekeerde kelk op voet verwijst naar het oude gebruik om het kopje op de kop op het schoteltje te zetten om duidelijk te maken dat er niets meer ingeschonken hoefde te worden. In herbergen en kroegen keerde men het glas om als teken dat men wilde afrekenen. In de makelaar betekent de kelk dat de boer heeft afgerekend en zelf eigenaar is van het land en de boerenplaats, hoeve of hofstede. Het tweede gat in de makelaar stelt een zandloper voor en wordt opgevat als een tijdsymbool voor vergankelijkheid en een teken voor voortdurende hernieuwing op het land en in het boerenbedrijf. Het omgekeerde klaverdrieblad onderaan de makelaar wordt gezien als symbool voor de heilige drie-eenheid van vader, zoon en de heilige geest en als symbool van volkskunst.

Foto’s
1. Uilenbord of ûleboerd, pannendak, Mounehûs, Mûnein.
2. Uilenbord met windroos en haan op wijzer, riet gedekt dak, Kylstraweg, Mûnein.
3. Uilenborden, pannendak, Rengersweg 102, Oentsjerk.

Trynwâldster Gerhild van Rooij út Aldtsjerk (tekst en foto’s).

0 van 0