Van Sminiaweg 48 is een vrijstaand huis uit 1984. Op de voorgevel prijkt een betonnen gevelsteen met lachend gezicht, uitgebeeld door ogen, mond en een grote neus omringd door 24 puntstralen. Het hoog aan de gevel geplaatste ornament is zichtbaar vanaf de weg.
24puntster en stijl
De 24puntster op vierkante ondergrond is anderhalve strekkende bakstenen breed en viereneenhalve gevoegde regels bakstenen hoog en bestaat uit twee over elkaar geplaatste twaalfpuntsterren. De onderzijde van beide sterren wijst naar een schaal van Romeinse cijfers in een halve cirkelvorm, vanaf links: VI – VII – VIII – IX – X – XI – XII – I – II – III – IV – V – VI. Een stift of stijl ontbreekt. In de afgebeelde staande stenen zonnewijzer die lijkt op de zonnewijzer op nummer 48, is wel een stijl geplaatst. De stijl in de 24puntsroos kan met behulp van de zon een schaduw werpen op de romeinse cijfers van de tijdschaal en zo de tijd aangeven. Tijd werd van oudsher gemeten en berekend met zonnewijzers, klokken en kalenders, uitgevoerd in vele vormen en materialen.
Decoratie
Historische zonnewijzers waren belangrijke instrumenten voor diverse beroepsgroepen en kostbare statussymbolen. Nu zijn de naar historische voorbeelden gemaakte zonnewijzers, overal verkrijgbaar online, in tuincentra, koophallen en decoratiewinkels. De zonnewijzergevelsteen op nummer 48 is ruim een kwart eeuw geleden aangeschaft in een koopjeshal in Dokkum en hangt er puur ter decoratie om het grote vlak van de gevel te breken. Nieuwe en replica zonnewijzers verwijzen naar de geschiedenis van de astronomie, de kosmische wereld met zon, planeten, manen, nevels, andere objecten en zwarte gaten.
Gnomonica
De wetenschap die zonnewijzers bestudeert uit wetenschappelijk, astronomisch en artistiek oogpunt heet gnomonica. In de tijd van de Egyptenaren tot de huidige baanbrekende Hubble Space Telescoop is het berekenen en meten van afstanden in de ruimte onmisbaar geweest, van een honderdste millimeter tot een astronomisch lichtjaar. Boeren konden in de oudheid dankzij hun sterrenkundige kennis de tijdstippen om te zaaien en oogsten bepalen, handelslieden en karavanen konden de route vinden over nog nauwelijks verharde wegen en zeelieden de juiste koers aanhouden. Astronomen beschikten over de eenvoudige Jakobsstaf waarmee ze de bewegingen van zon, maan en sterren waarnamen en een zekere regelmaat ontdekten. Wie dat kon, was een geleerde.
Oudheid en Eisinga
De oudst bekende zonnewijzer dateert van omstreeks 1500 v. Chr. en werd in Egypte gevonden. Veel musea waaronder het Observeum (sterrenwacht en museum) in Burgum tonen permanent zonnewijzers. In Burgum waren in de tijdelijke expositie over Eise Eisinga, de bouwer van het Planetarium dat in 2023 Unesco erfgoed is geworden, tijdelijk meer bijzondere zonnewijzers te zien. In de openbare ruimte waaronder tuinen, parken, pleinen, kerken, stadspaleizen, buitenplaatsen en andere gebouwen staan zonnewijzers die tot het cultureel erfgoed horen. Nu er 24/7 licht is en de tijd 24/7 digitaal te zien is, worden de oude, handgemaakte unica zonnewijzers met een stijl of stift nauwelijks gebruikt om de tijd af te lezen. Historische bij een steenhouwer, smid of kunstenaar bestelde zonnewijzer, deels naar oudere modellen, zijn kostbaar. De fabrieksmatige massaproductie van zonnewijzers, deels naar de oude modellen, zijn tegen afbraakprijzen beschikbaar en lijken tijdloos.
Trynwâldster Gerhild van Rooij uit terpdorp Aldtsjerk.
Foto’s
1. Zonnewijzer Van Sminiaweg 48, Aldtsjerk (foto Gerhild van Rooij).
2. Detail gevel Van Sminiaweg 48, Aldtsjerk (foto Gerhild van Rooij).
3. Zonnewijzer met vergelijkbaar vorm als de zonnewijzer op Van Sminiaweg 48, maar met een stift of stijl die met behulp van de zon de tijd aanwijst en schaduw werpt op de Romeinse cijfers van de tijdschaal (foto anoniem).
