Het Observeum in Burgum is in juli op woensdagen gratis te bezoeken. In de expositiezaal Minsken liggen circulaire heideboenders die vroeger ook uitgevent werden in de Trynwâlden. Tegenwoordig is het hele jaar rond winkelen gewoon, en online winkelen kan zelfs 24/7. Traditionele producten zoals ook boenders komen nu van over de hele wereld en veel zijn net als veel andere natuurlijke producten vaak door kunststoffen exemplaren vervangen.
Platlopers
In de negentiende eeuw waren er minder winkels in de Trynwâlden en liepen hier en in andere landelijk gelegen gebieden nog kramers of marskramer, bij nacht was er te weinig licht om door te reizen en veel wegen waren nog zandpaden en bij slecht weer moeilijk of niet begaanbaar. Kramers worden ook wel leurder, rondleurders of ventjagers genoemd en verkochten hun producten vaak aan de deur. Venters in de stad zijn omlopers, op het platteland zoals in de Trynwâlden zijn de kramers lopers of platlopers, maar het uitventen van waren op het platteland. De heiboender is een oud circulair product, dat hier werd uitgevent. Heidebewoners, kortweg heidzjers maakten de boenders van heide en takje van bijvoorbeeld de toen nog uitgestrekte Bergumerheide of verkort Burgerheide.
Kloof arm -rijk
Het gehucht Bergumerheide viel in de negentiende en begin twintigste eeuw nog onder de hoofdplaats Burgum waar al eeuwen notabelen en adel waren gehuisvest. De notabelen en adel hoorden tot de zogenoemde bovenlaag van bestuurders, zoals ook te zien is in de zaal Minsken. In de Trynwâlden was deze groep rijk vertegenwoordigt, ze verbleven hier in de zomer of het jaar rond op hun states of buitenplaatsen. Het verschil van het leven binnen een van deze bevoorrechte families of binnen gezinnen van bijna bezitloze heidebewoners was enorm. De kloof tussen arm en rijk komt mede tot uiting in de zaal Minsken van het Observeum (museum en sterrenwacht) in Burgum. Het verfijnde, voor de elite bestemde zilverwerk van de vele Burgumer zilversmeden staat er mooi uitgelicht in vitrines, de verschillende circulaire boenders van de heidzjers liggen los in de opstelling, alsof ze klaarliggen om te boenen of uit te venten. De heideboenders sleten, werden regelmatig vervangen en dragen geen erkend keurmerk van de maker. Het Burgumer zilver draagt wel eigen zilvermerken van de verschillende zilversmeden.
Boenders voor iedereen
Emmers, teilen, bussen, potten, pannen, troggen, kommen, schalen, plavuizen vloeren, wagens en veel meer werden geschrobd met boenders. Ze lagen en hingen in de dienstvertrekken van buitenplaatsen als De Klinze, Stania State, Sminiastate en Heemstrastate, in andere statige panden van de notabelen, in de boerderijen van de herenboeren, logementen, jachthuizen en ook in de heidehutjes en bij het huisraad van andere gezinnen. In het gebruik van heideboenders waren de huishoudens gelijk. Voor het sierzilversmeedwerk op tafel kwamen bijpassende cassettes en de gegraveerde zilveren potten, dozen en lepels, stond evenals het porseleinen servies in vitrinekasten te pronk en dat was uitsluitend te vinden bij de notabelen. Zilveren en sieraden, beursjes en bijvoorbeeld de chatelaine met prachtige gegraveerde naaldenkoker en rijk versierde schaar eraan waren gebruiksvoorwerp en statussymbolen. De zilversmeden die even hard werkten aan hun producten als de heidzjers aan de boenders werden veel beter betaald en hadden aanzien. De heidzjers en hun circulaire heideboenders waren zo goed als onzichtbaar. In het Observeum worden ook hun producten in ere gehouden in de museumzaal Minsken, dat maar een van de vele museumzalen is. Het Observeum brengt objecten van de middensteentijd tot nu onder de aandacht en de sterrenwacht brengt geschiedenis en recente ontwikkelingen.
Trynwâldster Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk
1. Heideboenders in Observeum foto Gerhild van Rooij.
2. Zilver in Observeum.
3. Plattegrond Observeum.
