De ganzenveer is een symbool voor schrijven en boeken. De veer heeft geen intern inktreservoir en is, net als een riet en bamboepen een dompelpen uit de oudheid. De Trynwâlden heeft meerdere kerken uit de Middeleeuwen, de met een veer geschreven handschriften of manuscripten uit die Middeleeuwen zijn bekend. De Magna Carta Libertatum of Grote Oorkonde van de Vrijheid en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring in Amerika zijn beiden met ganzenveren geschreven en de Dode Zee rollen, uit 200 voor Chr., zijn met een veer en en riet- en bamboepen geschreven. Het is allemaal monnikenwerk dat precisie, concentratie en heel veel geduld vraagt, de veer moet voor elke 2 tot 3 letters in de inkt worden gedoopt.
Ganzen, zwanen en kraaien
In de lente verzamelden de pennenmakers een of meer slagpennen van een grote levende vogel, liefst de buitenste dat is een pen van topkwaliteit, de tweede en derde zijn zeer goed, maar vier, vijf en zes zijn redelijk, andere slagpennen zijn onbruikbaar. Er werd ook wel een vervelde grote primaire, tijdens de rui afgeworpen vleugelveerschacht meegenomen. De dure schaarse zwanenveren waren de allerbeste en werden voor de fraaie hoofdletters gebruikt. Ganzenveren waren voor het overige werk en kraaienveren waren ideaal voor de dunste lijnen en boekhoudwerk. Veren van de uil, havik, adelaar en kalkoen waren tweede keus.
Pennen die sissen
De harde punt moest schuin van de veer schuin afgesneden worden om met de hand of een pincet het merg uit de holle schacht te halen. Vervolgens lag de veer een jaar in de kast uit te harden. Een snellere hardingsmethode was de veer in water weken, soms met aluin. Het ingeweekte deel werd in een houder met zand van 170-180 °C gestoken tot de punt doorschijnend werd. De pen mocht sissen, niet barsten. Tot slot werd de bovenste huidlaag van de pen gekrabd en de helft van de 16 cm lange schacht schuin omhoog open gesneden. De pen heeft geen intern inktreservoir. Er wordt een spleet gemaakt naar de punt en dankzij de capillaire werking stroomt de inkt door die spleet naar de punt. Bij een goed geprepareerde ganzenveer wordt de spleet niet wijder door bevochtiging met inkt en droging.
Perkament en papier
De volledig gepluimde ganzenveerpen is een siervoorwerp. De echte ganzenveer is aan een kant ontdaan van weerhaken of vlaggen (vleugelachtige gedeelte) zoals op het schilderij waar de kantoorbediende of klerk een pen snijdt. Het werk maakte deel uit van de collectie van Willem V en opvolgers en later van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis Den Haag. Een andere vorm is de gedeeltelijk gestripte veer en de veer met bovenaan decoratieve weerhaken, zoals op de tekening van de schrijfoefening. De uitgeharde ganzenveer geeft op perkament (dierenhuid) een fijnere letter en vloeiender decoratie. Het is een ware kunst om met de veer precies de goede dikke of dun uitlopende inktlijnen neer te zetten van elke letter.
Tekst: Trynwâldster Gerhild van Rooij, Aldtsjerk
Foto’s
1. Schrijfoefening met gedeeltelijk gestripte veren pen
2. De Boekhouder (klerk), Philip van Dijk (1683–1753), circa 1725, olieverfschilderij op doek hxb 26.3×21.2 cm (www.mauritshuis.nl)
3. Ganzenbord met gans met gespreide vogels waarin de penveren duidelijk te zie zijn, uit 1910, Amsterdam.
