Musea kunnen de deuren nog steeds niet voor publiek openen, maar bij het Observeum in Burgum is buiten nog wel van alles te bekijken. In het openlucht gedeelte staan en liggen diverse objecten uit de collectie van het streekmuseum en de volkssterrenwacht waaruit het Observeum is ontstaan.
Achter de meest simpele vormen, zoals stenen, zit een heel verhaal van ontstaan en herkomst. De zwerfstenencollectie sluit aan bij de diverse presentaties in het Observeum. Daar is in de bibliotheek meer te vinden over de achtergronden van deze collectie. De beheerder, rondleiders en gidsen kunnen wanneer het Observeum weer open kan ook weer meer vertellen over de collecties buiten en binnen.
BUITENTERREIN
Tegen het hek voor de parkeerplaats en het buitenterrein van het Observeum staat een halve molensteen en bij de entree staan opeengestapelde stenen waarop een inscriptie verwijst naar het voormalige Bergh Klooster in Burgum. Op het terrein vallen de oude stenen tombe en grenspaal van de gemeente op door hun formaat en er staan en liggen oude en moderne zonnewijzers. In de verschillende perken staat een deel van de collectie grotere en kleinere zwerfstenen van het Observeum. De namen en de herkomst van deze zwerfstenen staan per kei aangegeven op een bord tussen palen en daarop is te lezen dat een aantal van die keien in de Trynwâlden gevonden zijn waaronder de in Mûnein gevonden Taalarme porfier.
ZWERFKEI, ROLSTEEN
Naast de porfieren zwerfkei of rolsteen, waarvan een voorbeeld in het openlucht gedeelte van het Observeum ligt, liggen er in steden en dorpen ook wel porfierkasseien of balstenen. Deze zijn van dit type zwerfsteen gemaakt zijn. Het porfier breuksteen van vulkanisch gesteente heeft een fijnkorrelige matrix met grotere kwartskristallen. Deze steen wordt gevormd wanneer magma langzaam afkoelt in het binnenste van de aarde met de kristallen die zich al vormen. Na een vulkaanuitbarsting koelt de steen snel af kristalliseert deze uit. De porfieren breuksteen is ook uitermate geschikt voor het vullen van steenoven met een maaswijdte van 5x5cm en er werd ook wel grind van gemaakt.
DALARNE PORFIER
Porfieren komen uit diverse vindplaatsen. De zogenaamde Dalarne porfieren zijn in de Noordelijke zwerfsteenassociaties goed vertegenwoordigd en voor het merendeel snel herkenbaar. Maar volgens het keienboek* zijn lang niet alle porfieren naar de herkomst terug te brengen, misschien maar 1 op de 15. Er is een grote variatie en de herkomst van Dalarne Porfieren is te herkennen aan de kleur van de grondmassa. De lichtrode komen uit Bredvad, Asen, de donkerrode uit Orsa, de bruinrode uit Hede, Skrna, de bruin tot violette uit Sarna, Kalberget, de bruine uit Katila en de zwartachtige uit Arrlok, Blyberg. Klittberg, Rannas. De Dalarne porfier die in Mûnien is gevonden komt uit Kalarget in Midden Zweden.
KALBERGET PORFIER
Ook de Kalberget-porfieren komen in verscheidenheden voor. Er zijn er met verspreide tot 1 cm grote bruinige tot rose veldspaten in een violetbruine matte grondmassa en andere hebben weer zeer veel tot 3 mm grote veldspaatjes in een grijsviolet medium en dan zijn er ook nog met grote en kleine gemengde veldspaten in een bruine tot violetbruine grondmassa, waarin de grote orthoklazen mooi flonkeren; vrijwel gelijk van kleur als deze, vallen ze toch goed op en zijn er maar enkele troebele gelige plagioklazen in deze porfieren.
MEESTER BOS
Lambertus Bartels Bos (1887 – 1981), schoolmeester uit Noardburgum trok er in de vrije tijd met enkele leerlingen op uit om in de omgeving zwerfstenen te zoeken. Aan de keukentafel determineerden ze samen de stenen. Enkele leerlingen werden later kenners van de noordelijke zwerfstenen. Delen van de zwerfstenenverzameling van Meester Bos kwamen terecht in Natura Docet in Denekamp in Naturalis in Leiden, het Natuurmuseum in Leeuwarden en het toenmalige Streekmuseum Burgum, nu Observeum. Door Bos opgeleide verzamelaars namen het initiatief om diverse verzamelingen zwerfstenen onder te brengen in het daarvoor in 2006 geopende IJstijdenmuseum in Buitenpost. In dit museum was in 2011, het jaar van de zwerfstenen de tentoonstelling ‘Noordelijke zwerfstenen’ te zien. Dat jaar lanceerde het IJstijdenmuseum ook een nieuwe kenniswebsite over zwerfstenen.
Gerhild van Rooij, tekst en foto’s
1. Kalberget Porfier, gevonden in Mûnein
2. Detail Kalberget Porfier in Observeuem openluchtdeel,
3. Oude bord Streekmuseum en Volkssterrenwacht
4. Nieuwe bord Observeum
BRONNEN
www.observeum.nl, www.kijkeensomlaag.nl, Keienboek Hoofdstuk V Stollingsgesteenten, Dieptegesteenten, Graniet, Hoofdstuk VIII (o.a. Meester Bos); Jan Kloosterman, GRONDBOOR & HAMER NR 2-2011, pagina 50-51.
