Door Jan van der Zwaag;
Oentsjerk
Oentsjerk ligt op een smalle zandrug en is het middelste dorp in de Trynwâden, een streek die oorspronkelijk bestond uit “trye doarpen nl”. Gytsjerk, Oentsjerk en Aldtsjerk. De dorpen Mûnein, wat tot 1948 bij Oentsjerk behoorde, en Roodkerk worden hier ook nog toe gerekend. Volgens een bekende lengende zijn de dorpen in deze streek ontstaan doordat hier vroeger een rijke weduwe Tryntsje woonde met zeven jongens. Haar zonen kregen ieder als erfdeel een grote boerderij met veel land toebedeeld. In de omgeving waarin zij zich daarna vestigden bouwden ze meerdere huizen en natuurlijk ook een kerk. Ze vernoemden de ontstane buurtschappen naar hun eigen naam. Zo werd Aldtsjerk naar de oudste zoon genoemd en Oentsjerk zou door de zoon Oene gesticht zijn. Gieke bouwde Gytsjerk, Rode werd Roodkerk, Rypke stichtte Ryptsjerk, Tiete bouwde Tytsjerk en Wynse was de grondlegger van Wyns. De gehele streek werd later Trynwâden genoemd, naar het gebied van Tryntsjemuoi. Het fraaie kunstwerk tegenover het dorpscafé wat in 1986 door Annet Haring gemaakt is, houdt de herinnering aan deze legende levendig. De eerste bebouwing in Oentsjerk is waarschijnlijk ontstaan aan het einde van de Oenkerkervaart, vlakbij de Herv. kerk en rondom het dorpscafé aan de Rengersweg. Deze omgeving vormde de oorspronkelijke dorpskom. De latere bebouwing vond later hoofdzakelijk plaats aan de doorgaande wegen en zo is de nog steeds herkenbare lintbebouwing in ons dorp ontstaan. Een echt centrum heeft Oentsjerk dus niet meer. Oentsjerk is vrij landelijk gelegen en wordt in enkele historische boeken geroemd om zijn schoonheid, boomrijke wegen en diverse bossen. Deze schoonheid is nog steeds aanwezig en het dorp kent ook nu nog een grote variatie aan landschappen. Rondom het nieuwe zorgcentrum Heemstra State ligt een prachtig wandelpark met mooie singels en vijvers en iets noordelijker vinden we het schitterende landgoed Stania State met zijn fraaie Roodbaard tuin. Ten noorden van dit landgoed loopt het oude bospad de Rode Singel en bevinden zich de bosjes Griekenland en Turkije. In dit mooie gebied zijn ook een aantal nieuwe bossen aangeplant en bovendien bevinden zich hier diverse ruiter- en wandelpaden. In de nabijheid van het prachtige sportveldencomplex zijn diverse wandelpaden, een vijver en het vrij hoog gelegen Kaetsjemuoibosk te vinden. Dit bosje ligt nog op de oorspronkelijke hoogte, want de meeste percelen zandgrond zijn in de vorige eeuw afgegraven en op een lager niveau gebracht. Ten westen van het dorp ligt een mooi open weidelandschap met daarin nog een aantal in bedrijfzijnde boerderijen. In dit weidegebied, met enkele hoger gelegen zandgronden vinden we ook nog enkele moerasachtige gebieden. De Oenkerkervaart, die langs de smalle Wijnzerdyk naar de Murk loopt, vormt door zijn fraaie ligging een mooi geheel in het open landschap. De monumentale hervormde kerk uit de 1e helft van de 13e eeuw staat met zijn lange oprijlaan net buiten het dorp en is daardoor kenmerkend en beeldbepalend voor ons dorp. Hij valt direct op in het landschap.
Vroeger een voornaam dorp
Oentsjerk stond vroeger bekend als een voornaam dorp en dit was waarschijnlijk te danken aan de adellijke bewoners die hier destijds woonden. Eysingastate wat al 1759 afgebroken is was ooit het woondomein van het adellijke geslacht Van Eysinga. Het oude Heemstra State, ooit de bakermat van de Van Heemstra’s, was van 1895 tot 1930 de woning van de baron Theo van Welderen- Rengers. Deze persoon heeft zich op vele manieren ingezet voor de ontwikkeling van de Trynwâden en ver daarbuiten. Na diens vertrek is deze state door de Hervormde Kerken aangekocht en in 1931 verbouwd tot rusthuis voor ouden van dagen. Dit gebouw is in 1972 afgebroken en vervangen door het zorgcentrum Nieuw Heemstra State. Dit zorgcentrum is in 2002 vervangen door het huidige gebouwencomplex van de Van Welderen State. Alleen de vroegere tuinmanswoning en het prachtige wandelpark herinneren ons nog aan het oude Heemstra State. In dit park bevindt zich ook nog een paardengraf uit de adellijke tijd. Verderop staat het markante gebouw Unia State, welke tot in de 18e eeuw ook adellijke bewoners heeft gekend. Vanaf 1860 tot 1992 is het bewoond geweest door diverse generaties artsen. Iets noordelijker bevindt zich het landgoed Stania State, welke tot in de dertiger jaren van de vorige eeuw bewoond geweest door de adellijke familie Van Welderen Rengers. De state die in 1854 in de huidige vorm gebouwd is door de familie Looxma, is daarna nog jarenlang gebruikt als uithof van het Fries Museum. In een deel van het vroegere koetshuis bevindt zich nu een theehuis en brasserie. De voormalige jeugdherberg is in 2003 vervangen door een prachtige tuinzaal. Stania State is een van de best bewaarde states in Friesland en het prachtige landgoed wordt jaarlijks door duizenden mensen bezocht. De Rengersweg en de straten in de eerste nieuwbouwwijken dragen de namen van de vroegere adellijke families en houden zo het adellijke tijdperk in ere.
Het dorpskarakter en de verdere ontwikkeling
Oentsjerk was destijds een plattelandsdorp met een agrarisch karakter. De meeste boeren zijn allang verdwenen. De boerderijen die nu nog in bedrijf zijn vinden we alleen nog aan de Sanjesreed en Wynzerdyk. Enkele grote boerderijen aan de Rengersweg herinneren ons nog aan deze vergane glorie. Ook de straatnamen in de nieuwbouw ten zuiden van de Douwelaan houden de herinnering aan die tijd levendig, zij dragen de namen van een aantal oude weidegronden uit die periode. Het karakter van het dorp is sinds de zestiger jaren vrij snel veranderd, want veel boeren en kleine zelfstandigen hielden er toen mee op. Vanaf die tijd werd ook begonnen met de bouw van nieuwe woonwijken. Deze nieuwbouw zette zich voort en mede door de komst van vele nieuwe bewoners werd Oentsjerk vrij spoedig een echt forenzendorp. Oentsjerk breidt nog steeds uit en door deze groei is de leefbaarheid groter geworden. Het dorp telt vele verenigingen, bezit een groot sportveldencomplex, een zorgcentrum, een medisch centrum, twee kerken, twee basisscholen, een praktijkschool voor veehouderij en een aantal winkels en zakelijke (familie)bedrijven. De grootste werkgever is het zorgcentrum “It Skewiel” wat in de hele Trynwâden opereert. De ouderen uit de Trynwâden kunnen voor hun ontspanning terecht in het zorgcentrum Heemstra State, waarop allerlei gebied wel wat te vinden is voor de 55 plussers. Voor de Trynwâdster jongeren worden er regelmatig discoavonden georganiseerd in het BOB- gebouw of in kerkelijke gebouw Pro Rege. Verder valt nog te vermelden dat de bekende muziekvereniging “De Bazuin?landelijk gezien behoorlijk op de trom slaat en al vele grote prijzen heeft behaald.
Oentsjerk is destijds door de gemeente Tytsjerksteradiel aangewezen als groeikern en telt ongeveer 1792 inwoners (2015). Door deze ontwikkeling kan Oentsjerk haar voorzieningen in stand houden en verder bouwen aan haar toekomst. De vereniging voor Dorpsbelangen in Oentsjerk zet zich op velerlei wijze in voor de ontwikkeling en de leefbaarheid van ons dorp. De dorpskrant “De Koeketromp” wordt eveneens gebruikt om de betrokkenheid en de onderlinge samenhang in ons dorp te vergroten.
Jan van der Zwaag