Stania State is een van de meest compleet bewaard gebleven buitens in Friesland. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed noemt tuinpark landgoed Stania State een ontwerpkunstige eenheid van huis en aanleg. Onder de bijbehorende historische objecten is een rond 1890 gebouwde eendengrot aan de vijver achter de state.
Folly
De eendengrot is een zogenaamde folly. Vooral in de periode eind 18e tot begin 19e eeuw was het mode om op een landgoed zulke romantische elementen van bouwkundige aard neer te zetten. Die bouwwerken wijken af van gangbare ornamenten en tuinversierselen en zijn decoratief, kunstzinnig of speels, soms excentriek of exotisch. De geconstrueerde ruïnes en grotten waren evenals namaakkapellen of hermitages heel populair. Gespecialiseerde aannemers konden zelfs kant-en-klare rotsen en ruïnes leveren. De rotspartijen werden vaak nagebootst met kippengaas en beton.
Suggestie
De locatie van een folly is doelbewust gekozen. De eendengrot in Stania State rijst op van een rechthoekige plattegrond en lijkt van veraf een rotsachtig bouwwerkje. Maar, de zogenaamde grot is in de kern een laag en klein, in gele baksteen gebouwd optrekje. Die bakstenen zijn niet zichtbaar omdat ze zijn omhuld met onregelmatig gevormde brokken baksteen of slakken. Dit geheel is met grauwe cementspecie overgoten en geeft de folly het aanzien van een ruwe rotsblokachtige ‘grot’.
‘Sierende hoedanigheid’
Het woord folly komt niet voor in de beschrijving van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De beschrijving van het Rijksmonumentencomplex luidt: ‘Stania State voorziet op basis van opstallen en aanleg, sierende hoedanigheden en utiliteitsuitingen in een opmerkelijk veelzijdig en samenhangend spectrum van historische belevings- en ervaringsmomenten.’ In de omschrijving van tuinpark landgoed Stania State is object 7, de Eendengrot, een van de ‘sierende hoedanigheden’. Zulke tuinsieraden maakten een parktuinontwerp af.
Wilde eend
In Europa is de wilde eend de meest voorkomende eend en komt in Nederland voor in stad en op het platteland, in vijvers, moerassen, meren, parken, sloten in akkers en weilanden. Soms wordt met eend alleen vrouwtjeseend bedoeld. Een mannetjeseend heet woerd en een jonge eend wordt pijltje of soms piel genoemd. Een groep eenden heet een toom of vlucht. De wilde eend is de stamouder van de tamme eend. De witte varianten van de tamme eend worden wel pekingeenden en Hollandse kwakers genoemd. Wilde eenden hebben oranje poten en zijn veel te vinden in parken en vijvers, zoals op buitenplaatsen en landgoederen.
Uiterlijk
Het is prachtig om het mannetje, de woerd, met een glanzend groene kop en meestal een witte halsband te zien. Ze hebben een kastanjebruine borst, een zwarte stuit en gekrulde zwarte veren aan de staart. Na het broedseizoen lijkt de woerd meer op het vrouwtje dat een zeemkleurige snavel heeft. De woerd blijft herkenbaar aan zijn gele snavel. Het donkerbruine vrouwtje en de eendenkuikens, pullen, pielen of pijlen, hebben een schutkleur. De woerd en het vrouwtje hebben beiden een blauwpaarse vleugelspiegel met witte rand, die heel mooi het licht kan vangen. Sommige wilde eenden zijn voor een deel of helemaal wit; door rasveredeling is de schutkleur vervangen door een geselecteerde kleur. Een geel eendenkuiken wordt een witte of bijna volledig witte eend. Eenden waren en zijn nog altijd een sieraad voor de tuin.
Snaterend kwaken
In het park van Stania State en omgeving kun je de vleugelslag van overvliegende eenden goed horen. Je kunt de eenden hier horen snateren, wat ook wel kwaken of kwekken wordt genoemd. De namen Kwik, Kwek en Kwak voor de drie kleine neefjes van Oom Donald Duck herinneren daaraan. Naast deze creaties van striptekenaar en filmanimatiekunstenaar Walt Disney heeft de Nederlandse figuur Alfred Jodocus Kwak van Herman van Veen ook zijn naam te danken aan dit eendengeluid. Op de website vogelbescherming.nl is te horen hoe de vrouwtjeseend kwaakt, het mannetje zacht ‘rasproept’ en fluit tijdens de balts. Ook op vogelgeluid.nl staat een mooie opname en op You Tube zijn er nog meer te vinden. Maar, het mooist blijft het om ze zelf live te horen in Tytsjerksteradiel of ergens anders.
Bij de vijver
Wie vanaf de voortuin aan de kant van de Rode singel om de state heen naar de achtertuin wandelt, ziet van ver de eendengrot en hoge bomen langs het pad bij het water, in de vijver achter het huis weerspiegelen. Het blijft een sprookjesachtig romantisch gezicht. De eendengrot is in dit landschapspark aan het water geplaatst omdat eenden aquatische of watervogels zijn. Ze hebben op de oever en over het vaak drassige land een waggelende loop maar glijden sierlijk in en door het water. Eenden hebben poten met zwemvliezen en waterafstotende veren en liggen bij het zwemmen vrij hoog in het water. Ze duiken met het achterlijf boven water.
Eenden in parken
De wilde eend, Anas platyrhynchos, is een algemeen voorkomende vogel uit de familie Anatidae, 51 tot 62 cm lang en met spanwijdte van 91 tot 98 cm. Een volwassen eend weegt tussen de 700 en 1500 gram. Veel eenden in parken zijn mengvormen van wilde eenden met allerlei gedomesticeerde eenden. In de zomer zoeken ze voornamelijk zaden van bijvoorbeeld kroos en in de winter eten ze in toenemende mate wortels van grassen en mossen, waterplanten en allerlei soorten kleine visjes, slakken, wormen en soms insecten, die in het park van Stania State en de wijde omgeving is volop te vinden zijn.
Voorouder
Tijdens de winter worden koppeltjes gevormd. Het kan er heftig aan toegaan, rivalen proberen elkaar wel te verdrinken. De vrouwtjes bekleden het nest meestal met dons dat ze uit hun borst plukken. Hun pullen zijn nestvlieders: ze verlaten het nest al snel. Meteen na het broedseizoen ruien eenden hun slag- en staartpennen tegelijkertijd en kunnen ongeveer een maand niet vliegen. Tijdens die rui hebben woerden een camouflerend verenkleed, dat eclipskleed genoemd wordt.
Zeldzaam
De idyllisch gelegen eendengrot waar op het platte dak gras groeide, heeft nu bovenop een metalen plat. Je kunt om het bouwwerkje heenlopen en de twee ingangen aan de vijverzijde bekijken, waar deels klimop, hedera, langs groeit en ook wel wat mos. De Eendengrot op het complex buitenplaats Stania State is een kunstmatige grot en volgens de RCE van algemeen belang wegens de ouderdom, de bijzondere materiaalbehandeling en de daarmee samenhangende decoratieve waarde, de kenmerkende historische functie, de zeldzaamheidswaarde en de karakteristieke rol binnen de aanleg van de historische buitenplaats. De grot maakt deel uit van het cultureel erfgoed op het terrein van Stania State.
Eendenverhalen
Naast de eendengrot zijn er veel verhalen over eenden die ook tot het cultureel erfgoed horen. Op de Nederlandse Verhalenbank van het Meertens Instituut staat onder AT 1960B dat Jan Hepkes uit Surhuisterveen een grote snoek vangt waarin na het opensnijden een levende eend op een nest vol eieren blijkt te broeden. De snoek had de eend als kuiken opgevreten en het nest is gemaakt van de botten van een hond, die de snoek eerder gevangen zou hebben. Andere verhalen lijken meer op waarheid te berusten, zo staat bijvoorbeeld op pagina 57 in het artikel ‘Uit de geschiedenis van de eend’ van G. Kalsbeek in Natuurtijdschrift uit 1904, dat eenden ‘weerpropheten’ zijn:
Hoe eenden weer voorspellen
“Wanneer zij (eenden) rustig en bedaard zwemmen en aanhoudend, maar niet luide, snateren, treedt mooi weder in; wanneer zij echter met luid geschreeuw naar het water vluchten, heftig met de vleugels slaan, dikwijls onder duiken, druk over het water vliegen en ook anders, b.v. op een stoppelveld, vliegoefeningen houden, dan verkondigen zij regen en storm en in den winter dooiweer; evenzoo wanneer zij hunne veeren met den snavel reinigen, ze zorgvuldig invetten en poetsen, zich herhaaldelijk besproeien en onderzoeken of het water op den rug blijft staan of afloopt.”
Tekst en foto’s: Eendengrot in Stania State, Oentsjerk, Gerhild van Rooij
Bronnen
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, rijksmonument 519587 en in tekst.
De bijdrage verscheen met andere foto’s als Te zien in .. 91 op NOF.nl
