Landgoed Stania State kan bogen op een rijke geschiedenis van het park, het hoofdgebouw en de bijgebouwen en sierelementen. Het slot dat Jeppe Stania begin zestiende eeuw liet bouwen noemde hij Stania State.
Dit slot is in 1813 grotendeels afgebrand. Theodorus Marius Theresius Looxma liet dertig jaar later de gehavende state grotendeels afbreken en het huidige Stania State bouwen. Op oude foto’s en kaarten van het park bij Stania State zijn zwanen te zien in de vijvers van het in Engelse landschapsstijl aangelegde park. De signatuur van de beroemde landschapsarchitect Lucas Pieters Roodbaard is nog altijd terug te vinden in de parkaanleg rond Stania State.
ZWANEN
Aan het einde van de negentiende eeuw bewoonde de Leeuwarder burgemeester Wilco Julius van Welderen baron Rengers de state. ’s Winters woonde hij samen met zijn vrouw Catharina Theresia Looxma in de stad maar ’s zomers verbleef het gezien op Stania State. Nu is er een horecagelegenheid gevestigd met Brasserie & Theeschenkerij. Vanaf het terras en ook vanuit de zaal en serre is er een prachtig uitzicht op het park. Er strijken nog wel zwanen neer op het water in het park, maar anders dan eeuwen terug, staan ze niet op het menu. Anno 2021 maken zwanen in het park of in de weilanden, sloten, vaarten en meren in de Trynwâlden deel uit van het cultuurlandschap.
1391 FRIESE EIGENERFDEN
Eeuwen terug waren zwanen en het serveren en eten van zwaan vooral statussymbolen. De vogel lag nogal zwaar op de maag en de populariteit op tafel nam gestaag af. Tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw werden op de Albert Cuyp-markt in Amsterdam nog geschoten zwanen verkocht en mogelijk ook op andere plaatsen. Het houden van zwanen anders als siervogel is in ons land sinds 1 juli 2016 verboden. Het houden, bejagen en serveren van zwanen was lange tijd voorbehouden aan de adel. In Friesland viel dat recht ook toe aan de zogenaamde ‘vrije boeren’, de ‘eigenerfden’ en niet uitsluitend aan de adellijke bewoners van staten en stinsen. Dat zwanenrecht was al in 1391 vastgelegd door Albrecht van Beieren.
DELICATESSE EN STATUSSYMBOOL
Ook een stad of gemeente kon een zogenaamd zwanenrecht verwerven. De zwanen werden vaak in stadsgrachten gehouden. De witte zwaan in het dorpswapen van Molkwerum herinnert aan het zwanenrecht. In de tijd dat het IJsselmeer nog de Zuiderzee was, voerde Molkwerum veel zwanenpekelvlees uit naar onder meer Engeland. De imposante zwanen waren in de middeleeuwen en ook in de zeventiende eeuw een echte delicatesse. Het vangen en eten van zwanen was in die tijd gewoon. Bij de meest prestigieuze feesten, zoals ook verbeeld in de film Michiel de Ruijter, stond het complete verenkleed met zwanenkop over de zwanengerechten, om de macht en status te onderstrepen van de landsheer die zich dit kon permitteren.
1500 ZWANENRECHT EN PLUIMGRAAF
In 1500 bedacht hertog Albrecht van Saxen dat ‘alle swaenen den hertogh worden toegewezen’, maar daarmee gingen de Friezen niet akkoord. Wel werd er toen voor het eerst een pluimgraaf aangesteld, die toezicht hield op de zwanenhouderij. Toen werd ook het ‘zwanenrecht’ vastgesteld, een waardevol en begeerd bezit, dat je moest hebben om zwanen te mogen houden. In dat recht stond onder meer dat het verboden was om een zwaan aan een touw te zetten, te ontmerken, een zwanenei te stelen of penveren te plukken. Als een zwanenpaar zijn jongen op andermans grond grootbracht, mochten deze niet worden verjaagd. De eigenaar van dat land mocht wel een ei of jonge zwaan meenemen. De houder bracht zwanen op het land van boeren en leefde van de opbrengst, zoals eieren, dons en vlees. Pluimgraaf is geen adellijke titel maar een eervolle (bij)baan, die van oudsher voornamelijk door edellieden werd uitgeoefend en later ook door leden van de hoge burgerij. Zij hadden daar behoorlijke inkomsten van, al moesten ze daarvan ook een deel afdragen aan hun landsheer.
FRIESE ZWANENBOEKEN
De pluimgraaf werkte namens een vorst of ander hooggeplaatst persoon en was verantwoordelijk voor toezicht en handhaving op onder meer het zwanenrecht en duivenrecht. In feite was de pluimgraaf eigenaar van alle pluimvee in hun graafschap en zelfs de eigenaar van een landgoed mocht niet zomaar jagen op zwanen op zijn eigen land. Eigenaren van zwanen brachten op poten en snavels van hun zwanen een soort huismerk aan om herkenbaar vast te leggen dat het dier hun eigendom was. De aangestelde pluimgraaf hield een en ander bij in een ‘zwanenboek’. In Tresoar zijn nog diverse zwanenboeken bewaard gebleven, met afbeeldingen van die huismerken uit vervlogen tijden.
Tekst Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk
(Een deel van de tekst is eerder gepubliceerd in Fryslân Markant)
Foto’s historisch
1 Zwart-wit fotokaart (detail), Zwanen bij Stania State
2 David Teniers, 1644, Opgemaakt zwanengerecht, detail uit: keuken. Schilderij, olieverf (collectie Mauritshuis)
3 Zwaangerecht geserveerd in de Middeleeuwen
