In Ryptsjerk is de kerktoren van de PKN-kerk nog echt een ijkpunt in het dorp en een dorpsbepalend gebouw. Sinds 1972 heeft het kerkgebouw een monumentenstatus. Het relatief gladde leien kerkdak met een antraciet bijna blauwgrijze kleur is van ver te zien.
De naden tussen de leien geven een vast ritme aan de toren en de rest van het kerkdak. Leien zijn pannen die gemaakt zijn van de vettige steensoort lei. Leisteen heeft weinig poriën, is niet waterdoorlatend en het water stroomt zelfs bij enorme, aanhoudende plensbuien met het grootse gemak van dit leien dak af. Het regenwater komt onderweg geen obstakels tegen.
P.C. HOOFT en TOTHEATER
In de taal herinnert de beeldende uitdrukking: ‘Dat ging van een leien dakje’ aan het leien dak. Dut gezegde staat voor: ‘Dat ging als vanzelf’ of ’dat’ kwam snel, zonder tegenstand of problemen voor elkaar.’ De middeleeuwse kerken die zijn afgebeeld op miniaturen, etsen, tekeningen of schilderijen en boekillustraties hebben ook al met leien bedekte daken. Mogelijk bestond de uitdrukking ‘van een leien dakje’ al in de middeleeuwen, maar dat is (nog) niet op schrift teruggevonden. De uitdrukking komt op schrift voor in een werk van Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647), drost van Muiden en beroemd geschiedschrijver en dichter. Spelers van ons Totheater kennen het van de theaterweken met en over zeventiende eeuwse komische toneelstukken en kluchten, waaronder het komische Warenar uit 1716 van P.C. Hooft. In Warenar staat: “Ick verseker u, alle ding sal van een leyen dack afloopen.”
MAASDAK
Er staan nog altijd veel kerken met leien daken in de Trynwâlden. Net als zogenaamde dakspanen worden leien door middel van haken van onderaf naar boven in rijen op het dak gelegd. De bovenliggende rij leien overlapt voor minstens de helft de onderliggende rij. Mocht er een lei tussenuit vallen, dan blijft er 100%-dekking om het dak en de toren van de kerk te beschermen tegen inwateren. De onderste lagen van deze pannen van natuursteen bestaan uit de dikste leien. Dit wordt gedaan omdat die leien het meeste te verduren krijgen. Bovenaan liggen dunnere leien. De met leien bedekte daken worden leidaken genoemd. Leien kunnen in verschillende patronen gelegd worden. De PKN-kerk in Ryptsjerk heeft een zogenaamde Maasdekking. Een Maasdak is bedekt met rechthoekig leien van allemaal dezelfde grootte.
LEIEN
Leien zijn een natuurproduct. Als dakbedekking wordt de relatief dure van natuurlijk leisteen gemaakte lei nog steeds gebruikt, ook voor restauratie. Die circulaire natuurlei schoonmaken of ontmossen is simpel en niet tijdrovend. Dit komt mede omdat er geen obstakels op het dak zijn en het water makkelijk van de leien afstroomt. Tegenover dat onderhoudsgemak staat wel dat natuurlei relatief snel slijt en dan langzaam steeds verder afbrokkelt. In de achter ons liggende twintigste eeuw werden om die reden al andere materialen populair, waaronder asbestcement leien. De nieuwe soorten kregen dezelfde oude naam leien, maar werden ook wel als leien pannen of leipannen aangeprezen, waaraan een enkele keer de naam van het nieuwe materiaal werd toegevoegd.*
VORMING LEISTEEN
Leisteen ontstaat diep in de aardkost onder hoge druk uit klei. Boven het aardoppervlak wordt het gesteente langzaam weer klei. Leisteen is metamorf en wordt, vergeleken met gesteenten als schist of gneis, gevormd door een laaggradige metamorfose van kleirijk sediment als schalie of kleisteen. Leisteen heeft een dominante foliatie of samenstelling van afwisselende laagjes kwarts met veldspaat en laagjes mica. De steen heeft een sterke splijting in dunne, plaatvormige brokken en leisteen kan relatief hoge percentages sporenmineralen bevatten zoals hematiet, rutiel, grafiet en pyriet. Het mica geeft de karakteristieke splijting. Leisteen is gemakkelijk in plakjes te zagen en geleid goed de warmte, leistenen platen worden om die reden wel gebruikt bij de bouw van haarden. Veel kerkgebouwen met hun karakteristieke, natuurlijke leien daken zijn nu religieuze en bouwkundige monumenten, de beeldbepalende kerk in Ryptsjerk is daar een van.
Auteur: Gerhild van Rooij, cultuurpublicist uit Aldtsjerk publiceerde over leisteen in De Harker, De Heidepraet en op RTVNOF.nl.
Foto 1. Leien op dak en toren en PKN- kerk in Ryptsjerk (Gerhild van Rooij)
Foto 2. Leisteenhamer (CCSA3)
Foto 3. Detail leien dak van PKN-kerk in Ryptsjerk (Gerhild van Rooij)
Noot: * Bij verwering of met hogedrukspuit schoonmaken van asbestcement leien komen asbestdeeltjes vrij. Vanwege gezondheidsrisico’s verbiedt de asbestregelgeving het bewerken, verwerken of in voorraad houden van asbest(houdende) producten
