Bij de openbare bibliotheek dBieb aan de Simke Kloostermanstrjitte 6 in Gytsjerk staat achter de haag waarvoor de fietsenstandaards staan, en vanaf het entreepad gezien rechts een zonnewijzer op het gazon.
De lage voet waarop de zonnewijzer staat is negen opeen gemetselde baksteenlagen hoog, aan alle vier zijden twee gestrekte bakstenen breed en van boven afgedekt met een tegelvorm. Op het vierkant is met vier bouten een kleine ronde metalen plaat bevestigd waarop in Andreaskruisvorm vier metalen platte banden zijn gesmeed. Deze platte banden lopen naar het midden en zijn van daaraf ineengedraaid. Ze vormen een standaard die met een bout aan de buitenste verticale hoepel van de zonnewijzer is bevestigd.
HOEPELSFEER ZONNEWIJZER
De zonnewijzer steekt vanaf de weg gezien maar net boven de heg uit. Het instrument bestaat uit drie in elkaar bevestigde hoepels en een zogenoemde stijl, die als wijzer fungeert. Twee in elkaar geplaatste hoepels vormen samen een symbolische bol, de derde hoepel is een diagonaal geplaatste middellijn in die bol. De populaire naam voor dit type zonnewijzer is hoepelzonnewijzer, naar de hoepelsfeer, die armilairsfeer of armillosfeer wordt genoemd. Armillosfeer verwijst naar de hemelbol die vroeger werd gebruikt als navigatie-instrument. Het woord zonnewijzer verwijst naar de zon en de wijzer of zogenaamde stijl die met behulp van de zon aan de hemel de tijd aanwijst, vandaar de naam zonnewijzer.
PIJL ALS POOLSTIJL
De binnenste verticale hoepel is in de buitenste hoepel verankerd. In die tweede hoepel is ook de stijl geplaatst. Deze stijl wordt poolas, poolstift of poolstijl genoemd en kortweg as, stift of stijl. De stijl is samen met de binnenste hoepel boven en onder in een diagonale stand met een bout verankerd in de buitenste hoepel. De stijl van de zonnewijzer bij de bibliotheek heeft de veel voorkomende vorm van een pijl. De punt steekt boven de buitenste hoepel uit, de veer steekt onder de hoepel uit. De zonnewijzer in Gytsjerk is een zogenaamde equatoriale poolstijlzonnewijzer. De pijl, is de poolstijl of poolas en het voorwerp dat de schaduw geeft.
EQUATORIAAL
Om het hele jaar de tijd goed aan te kunnen aangeven, staat de pijl van de zonnewijzer evenwijdig aan de aardas. In die stand valt met behulp van de zon de schaduw van de pijl op de schaal aan de binnenzijde van de derde hoepel in de zonnewijzer. Deze hoepel is ten opzichte van de buitenste hoepels in het middenvlak geplaatst en aan de rand met vier bouten verbonden aan de twee buitenste hoepels. De derde hoepel is vergelijkbaar met de equatoriale lijn die de aarde in een Noordelijk en Zuidelijk halfrond verdeeld. Hieraan dankt dit type zonnewijzer de naam equatoriale poolstijlzonnewijzer. De aarde tolt en draait in een etmaal om zijn eigen as of aardas. Waar het verlengde van die as door de hemelbol prikt staat de Poolster. De poolstijl staat dus altijd evenwijdig met de aardas.
POOLSTIJL OF POOLAS
De poolstijl in de vorm van een pijl in de hoepelzonnewijzer in Gytsjerk wijst zoals alle poolstijlen op het noordelijk halfrond naar het noorden naar de pool. De poolstijl staat in een hoek met het grondvlak geplaatst die gelijk is aan onze breedtegraad. Dat is voor de zonnewijzer in Gytsjerk, de breedtegraad waarop dBieb staat. Doordat de aarde om haar as draait verandert de schaduw van een voorwerp voortdurend van richting. Als de schaduw naar het noorden wijst op het noordelijk halfrond is het hier precies middag. De zon staat dan in het zuiden in haar hoogste stand van die dag en precies boven de meridiaan. Op dat moment is het precies 12 uur in de lokale zonnetijd, dus zonder het verspringende uur van de zomertijd mee te rekenen.
MAATGEVENDE ZON
De tijd is nog altijd te zien op de tijdsschaal van de equatoriale of hoepelzonnewijzer in Gytsjerk. In de bruine binnenzijde van deze equatoriale hoepel staat een verdeling van uurlijnen. Wanneer de schaduw van de stijl op een van die uren valt geeft dat uur het tijdstip van dat moment aan. De zonnewijzer moet dus precies zo blijven staan om de tijd goed van die schaal af te kunnen lezen. Voor veel mensen is dat laatste misschien niet interessant meer omdat de tijd nu vooral digitaal afgelezen wordt. Als cultureel erfgoed geeft de zonnewijzer een tijdsbeeld en is het een mooi voorbeeld van de verbondenheid met het leven buiten, in de tijd dat de zon maatgevend was voor de tijdsaanduiding.
AUTEUR EN FOTOGRAAF: Gerhild van Rooij, cultuurpublicist uit Aldtsjerk.
Zij publiceerde in 2020 en 2021 over verschillende zonnewijzers in Tytsjerksteradiel op RTVKanaal 30, RTVNOF en ook voor het Observeum (Museum en sterrenwacht ineen) in de rubriek Object van de maand van de Observeum Nieuwsbrief.
KIJKTIP:
In het openluchtgedeelte van het Observeum staat een aan zonnewijzer uit 1930 die in vorm verwant is aan de zonnewijzer in Gytsjerk. Ook ligt er een alemnatische zonnewijzer uit 2011, gebaseerd op de eeuwenoude zonnewijzer in Brou (Frankrijk).
