De naamdag van Sint Vitus valt op 15 juni en op de Gregoriaanse kalender op 28 juni. Hij was de beschermheilige van de Oldehove in Leeuwarden en de dochterkerken in de Friese dorpen Blauwhûs, Feinsum (Finkum), Stiens, Sensmeer bij Sneek, Tersoal, Wetsens en twee kerken in Tytsjerksteradiel, de Vituskerk in Tytsjerk en de Vituskerk op de afgegraven terp in het dorp Wyns aan het uiteinde van de Trynwâlden.
FULDA EN WYNS
Wyns wordt in 949 voor genoemd in het register van abt Hadamar van het Hessiche klooster Fulda in Duitsland. Na de dood van Bonifatius, monnik van ditzelfde klooster, schonken Friezen grond aan het klooster Fulda en Hadamar kwam die bezittingen inventariseren. De gerenoveerde Sint Vituskerk in Wyns is gebouwd toen de Middelzee rond 1200 na Chr. met hulp van rijke kloosters werd bedijkt. Daarna slibde de Middelzee binnen enkele eeuwen dicht en ging de directe verbinding met de zeeën verloren. Door de ligging aan vaarwater kon de kerk in Wyns direct met kloostermoppen worden gebouwd. Wyns was georiënteerd op de Oldehoofster Vituskerk die rond het jaar 850 door kloosterlingen van het begin negende eeuw gestichte klooster Corvey aan de Weser in Duitsland was opgetrokken.
SINT VITUS
In Geschiedenis van de Oldehove, Lezing uit 2006 voor de Rotary Leeuwarden door Jan Folkerts, is beschreven dat na het in 843 gesloten Verdrag van Verdun Frankische heersers in de nieuw veroverde gebieden door het stimuleren van kloostervestigingen het staatsgezag wilden versterken en noemt daarbij ook de grote kloosters Fulda en Corvey die in verafgelegen gebieden goederen verwierven en kerken stichtten. De abdij Corvey had minder privileges bij dit bezit dan de abdij van Fulda. De Westfaalse en Weserberglandse Benedictijner abdij Corvey in Höxter is nu Werelderfgoed en bewaart al sinds 836 de relieken van de in 304 aan de vuurdood gestorven Sint Vitus, martelaar van de rooms-katholieke kerk en orthodoxe kerken, Sint Vitus was de beschermheilige van abdij Corvey, de Oldehoofster kerk en de rond 1200 gebouwde kerk in Wyns.
OLDEHOVE
Rond het jaar 1000 werd de houten Vituskerk in het terpdorp Oldehove vervangen door een eenbeukig uit tufstenen opgetrokken kerkgebouw. Het Oldehoofster kerkje werd rond 1100 uitgebreid. In 1435 vormden de terpdorpen Hoek, Nijehove en Oldehove samen Leeuwarden en werd de Vituskerk, de oudste kerk van de nieuwe stad, vergroot tot een romaanse, gotische driehallenkerk van tufsteen en baksteen. De in 1529 opgetrokken Oldehoofster toren kon niet verbonden worden met het kerkschip doordat hij tijdens de bouw door verzakken te ver uit het lood kwam te staan, bleef de Oldehove een ondertoren. De 40 meter hoge klokkentoren kon de Martinitoren van de latere Sint-Maartenskathedraal van het bisdom Groningen niet overstijgen. De Oldehove toren staat net als de Toren van Pisa van de nabij gelegen Kathedraal van Pisa scheef.
KATHEDRAAL
In 1559 werd de Vituskerk in Leeuwarden door de pauselijke bul ‘Super universas’ bevorderd tot kathedraal van het bisdom Leeuwarden. Het kerkgebouw met losstaande kerktoren, als een campanile, was de enige kathedraal in de Nederlanden / Zeventien Provinciën met losse toren. Zeven jaar later, in 1566, viel de kerk ten prooi aan de Beeldenstorm en in 1570 en 1576 beschadigden stormen de kathedraal. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog zagen Nederlandse opstandelingen de storm als straf van God en voorteken dat het rooms-katholicisme en de Spaanse onderdrukking hun eind naderden. Het bisdom bleef tot 1580 bestaan, daarna zegevierden de calvinisten. De kerk werd protestants, raakte vervallen en kon door het oorlogsgeweld niet hersteld worden en werd daarom in 1595-1596 gedeeltelijk gesloopt. In 1706 was de Vituskerk verdwenen. De Sint Vituskerk en Oldehove in Leeuwarden staan nog samen op een fictieve verbeelding uit de achttiende eeuw getiteld Ecclesia Cathedralis, St. Viti Leovardiae.
2008, HERSTEL WYNZER KERKNAAM
Winningen, zoals Wyns heette, gaf haar naam aan het hele centrale en noordelijke deel van Oostergo. De achttien gezamenlijke bestuurders/rechters kwamen er bijeen in de Wynzer Vituskerk waar belangrijke besluiten hun beslag gekregen, Wyns had de functie van Gerechtshof van Oostergo. De eerste te boek gestelde bijeenkomst vond plaats in het jaar 1224 tussen abt Emo van het klooster Mariëngaarde te Hallum en proost Hendrik van het klooster bij Witte Wierum. Een tweede bijeenkomst van dezelfde personen is op last van de paus in Wyns belegd. Kerkelijk behoren Hervormd Wyns, Oentsjerk en Gytsjerk bij elkaar. Sinds de reformatie zijn deze kerken in de Trynwâlden al gecombineerd. Met de Gereformeerde kerk is in een Samen-op-Weg-proces gaande. Sinds de fusiedatum 1 januari 2008 heet de voormalige hervormde kerk weer Vituskerk.
MULTIFUNCTIONEEL
Op 11 april 2013 is het kerkgebouw overgedragen aan de in 1997 opgerichte ANBI Stichting de Kulturele Tsjerke Wyns en is het een multifunctioneel gebouw met passend gebruik in het kader van het culturele leven in Wyns en omstreken. Het gebouw en de begraafplaats zijn in twee aparte stichtingen ondergebracht. De kerk wordt ongeveer 10 x per jaar voor de eredienst van de Protestante Gemeente Trynwâlden gebruikt en is een Rijksmonument.
Tekst en foto’s: Gerhild van Rooij, cultuurpublicist en fotograaf uit Aldtsjerk
1 Fictieve schets, Sint Vituskerk en Oldehove, Leeuwarden (18e eeuw)
2 Sint Vituskerk behorend tot de PKN kerk Trynwâlden, Wyns 31, Wyns (foto auteur)
3 Het Sint Vituskerkgebouw in Wijns valt sinds de Reformatie samen met de kerken van Gytsjerk en Oentsjerk onder de bevoegdheid van één kerkvoogdij (foto auteur).
Meer over de kerk in Wyns: ·Kunst & Erfgoed in de Trynwâlden 30. David van Kampen, Wyns, Wynyma Wikeren (2), dd. 28.10.2021, Trynwâlden online
*Stichting Kulturele Tsjerke, www.wynzertsjerkje.nl
