15 april is de Friese Bevrijdingsdag, een dag waarop we vrij 24/7 naar het binnenlands en buitenlandse nieuws en podcasts kunnen luisteren, op vele kanalen naar de uitzendingen kunnen kijken, in kranten, boeken en online uitgaven kunnen lezen. In de periode 1940-1945 lag dat anders, die vrijheid was er niet. Naar Radio Oranje of buitenlandse zenders was strafbaar. Televisie en internet waren er nog niet. Ondergrondse kranten brachten nieuws dat niet in de door de bezetter gecensureerde kranten stond.
Luistergeld Radio
De toenmalige nazi-supermacht maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog onafgebroken propaganda in Duitsland en alle bezette gebieden in het Duitse Rijk, waaronder Nederland. Vanaf 6 juli 1940 stond er zware straf op het luisteren naar buitenlandse zenders. Na de bezetting op 15 mei stond de Nederlandse radio in Hilversum onder Duits toezicht. De nationaal socialistische propaganda van de Duitse bezetters en bijbehorende sketches, muziek of hoorspelen kwamen uit hetzelfde radiotoestel binnen als programma’s van Radio Oranje, vanaf 28 juli 1940 de officiële zender van de regering in ballingschap, uitgezonden via de BBC.
28 juli 1940 Radio Oranje, BBC
Januari 1941 werden de verzuilde omroepverenigingen vervangen door één onder NSB-leiding gestelde staatsomroep en kreeg de bezetter via het ingevoerde luistergeld controle over de Nederlandse adressen met een radiotoestel. In Nederland luisterden veel inwoners nog jaren naar buitenlandse radiozenders. Het op 6 juli 1940 uitgevaardigd verbod had niet het gewenst effect gehad, de idealen van de bezetter opleggen aan de Nederlandse bevolking. Via radioprogramma’s en pers waren ze nog onvoldoende geïndoctrineerd. De BBC, de Engelstalige omroep van het Verenigd Koninkrijk, faciliteerde de Nederlandtalige uitzendingen van Radio Oranje, de officiële zender van de uitgeweken Nederlandse regering die deel uitmaakte van de Regeringsvoorlichtingsdienst in Londen.
1943, tijdelijke inbeslagname
De eerste uitzending van Radio Oranje vond plaats op 28 juli 1940, 22 dagen na het door de Duitse bezetter uitgevaardigde verbod om naar buitenlandse zenders te luisteren. De uitzending opende met een toespraak door de uitgeweken Koningin Wilhelmina. Radio Oranje was vanaf die dag twee keer per dag een kwartier te horen, vanuit Londen. De Duitse bezetter kon dit niet voorkomen. Veertien maanden na de verordening gebood die te luisteren naar zenders van Duitsland en door Duitsland bezette gebieden en besloot de Hoofdkanselier daarom mei 1943 tot een “tijdelijke inbeslagname” van radiotoestellen. Duizenden radio’s waren aan het zicht onttrokken onder vloeren, achterin kasten, tussen tengelmuren en achter luiken of op zolders. Een aantal was via ingenieuze oplossingen voorzien van een luidspreker op een andere plaats, bijvoorbeeld in een piano, of boek. Ook werden er radio-ontvangers geknutseld om clandestien radioberichten te kunnen beluisteren.
800.000 van 1.1 miljoen radio-ontvangers
Naar schatting 1,1 miljoen Nederlanders hadden een radiotoestel. Dit aantal was sinds de invoering door de Duitsers geregistreerd via het luistergeld. Er werden ruim 700.000 toestellen ingeleverd. De bezetter begon met huiszoekingen en dreigde met zeer zware straffen bij het niet inleveren van de nog ontbrekende radio’s. Het aantal ingeleverde radiotoestellen liep op tot ca. 800.000, de overige honderdduizenden radio’s bleven goed verstopt. Nieuws ontvangen via radio, televisie, internet en pers is nooit vanzelfsprekend, het is een voorrecht en maakt deel uit van de verworven en behouden vrijheid.
Trynwâldster Gerhild van Rooij uit Aldtsjerk.
1. Radio-toestel, ook radio-ontvanger of radiotoestel genoemd, 1940-1941, gerestaureerd en later omgebouwd voor bluetooth.
2. Topografische kaart Nederland: Schets no II Schematisch overzicht van de hoofdrichtingen van den Duitschen inval (collectie NIOD)
3. Bekendmaking Inlevering Radio-toestellen,1943.
